DOI Heft:
Sztuka nowożytna
DOI Artikel:Matuszakajte, Maria: Wizerunek Stanisława Radziwiłła
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19584#0109
wykazujący skłonność do geometryzacji111, brak bardziej zindywidualizowanych cech w sche-
matycznie ukazanych rysach twarzy112, wszystko to łączy niniejsze dzieło ze sztuką cerkiewną.
Wizerunek ten zbliża się do powstałych w ostatnich latach XV w. portretów kniaziów jarosław-
skich, zachowanych w wykonanych techniką hafciarską oponach113.
Niezwykle cenny dla badaczy, stworzony prawdopodobnie w pierwszym dziesięcioleciu
XVI w. portret Elżbiety Nasiłowskiej114, ukazujący w całkiem nowym świetle rozpowszechnie-
nie się malarstwa portretowego na Litwie, w żadnym wypadku nie mógł być jedynym konter-
fektem w rodzinie Mikołaja III Radziwiłła. Nie ulega wątpliwości, że w tym samym czasie istniał
już i jego własny wizerunek (il. 8)115. Tym bardziej wydaje się prawdopodobne, że w kilkanaście
lat później, wraz z rosnącą na Litwie popularnością sztuki zachodnioeuropejskiej, z którą Ra-
dziwiłł musiał się zetknąć bezpośrednio w czasie swej podróży zagranicznej, powstały portrety
jego potomstwa.
W pierwszej połowie XVI stulecia nie mogły one być jeszcze zbyt liczne, a pojedyńcze ich
egzemplarze łatwo ulegały zniszczeniu. Do rycin Leybowicza, będących odległymi kopiami
współczesnych portretów, zaliczyć możemy zaledwie jeszcze jeden wizerunek członka rodziny
Mikołaja III Radziwiłła. Jest to konterfekt jego najmłodszego syna — Mikołaja IV (il. 9)116,
zmarłego w 1546 roku117. Płótno przedstawiające młodego mężczyznę w duchownych szatach
111 Malarze ruscy, tworząc swe dzieła, zwykli posługiwać się ułożoną z linii geometrycznej siatką, pozwalającą
im ustalić proporcje poszczególnych figur.
112 Sztuka staroruska nie znała w ogóle portretu odtwarzającego, tak jak to było przyjęte na Zachodzie,
wszystkie indywidualne cechy portretowanego. Wizerunek był tu raczej tylko symbolem, miał on zachować dla
potomności pamięć o głęboko poważanej, zasłużonej osobie. П. И. Якушина, Памятники портретного
шитья конца XV века, Древнерусское искусство, jw., s. 278.
113 Jw., il. na s. 269, 270.
114 Datę tę da się w przybliżeniu ustalić na podstawie analizy ubioru Nasiłowskiej. Luźna szata bogato ozdo-
biona wertykalną listwą oraz szerokim obramowaniem owalnego dekoltu, wykazuje silny wpływ ubiorów wschod-
nioeuropejskich, opartych na wzorach bizantyńskich. Najbardziej charakterystycznym szczegółem, zapożyczonym
z mody zachodnioeuropejskiej, jest przykrywająca włosy renesansowa siatka, na którą zarzucony jest przezroczysty
welon. Liczne przykłady analogicznego okrycia głowy spotykamy w malarstwie polskim pierwszego dziesięciolecia
XVI w. Najbardziej zbliżone widzimy na pochodzącej z około 1504, kwaterze ołtarza Jana Jałmużnika, przedsta-
wiającej jawnogrzesznicę u grobu patriarchy (Kraków, Muzeum Narodowe) oraz powstałym około 1510 tryptyku
z kościoła parafialnego w Szydłowcu, na którym występuje małżonka fundatora Jakuba Szydłowieckiego. O szero-
kim rozpowszechnieniu w danym okresie, nawet wśród mieszczek, podobnych okryć, świadczą pochodzące z 1505
miniatury kodeksu Baltazara Behema, przedstawiające kramarkę oraz młodą niewiastę w pracowni krawca.
115 Portret Elżbiety Nasiłowskiej powstał prawdopodobnie równocześnie z wizerunkiem jej małżonka, Możli-
we, że przedstawienia te utworzono w związku z otrzymanym przez Radziwiłła wysokim urzędem kanclerza W. Ks.
Lit. oraz wojewody wileńskiego.
116 Icônes, jw., ryc. 17.
117 Rok urodzenia Mikołaja IV Radziwiłła nie jest znany. Biskup żmudzki był ostatnim przedstawicielem
linii książąt na Goniądzu i Medelach. 1536 ufundował kościół parafialny w Knyszynie. Ko tłubaj, jw., s. 44.
105
matycznie ukazanych rysach twarzy112, wszystko to łączy niniejsze dzieło ze sztuką cerkiewną.
Wizerunek ten zbliża się do powstałych w ostatnich latach XV w. portretów kniaziów jarosław-
skich, zachowanych w wykonanych techniką hafciarską oponach113.
Niezwykle cenny dla badaczy, stworzony prawdopodobnie w pierwszym dziesięcioleciu
XVI w. portret Elżbiety Nasiłowskiej114, ukazujący w całkiem nowym świetle rozpowszechnie-
nie się malarstwa portretowego na Litwie, w żadnym wypadku nie mógł być jedynym konter-
fektem w rodzinie Mikołaja III Radziwiłła. Nie ulega wątpliwości, że w tym samym czasie istniał
już i jego własny wizerunek (il. 8)115. Tym bardziej wydaje się prawdopodobne, że w kilkanaście
lat później, wraz z rosnącą na Litwie popularnością sztuki zachodnioeuropejskiej, z którą Ra-
dziwiłł musiał się zetknąć bezpośrednio w czasie swej podróży zagranicznej, powstały portrety
jego potomstwa.
W pierwszej połowie XVI stulecia nie mogły one być jeszcze zbyt liczne, a pojedyńcze ich
egzemplarze łatwo ulegały zniszczeniu. Do rycin Leybowicza, będących odległymi kopiami
współczesnych portretów, zaliczyć możemy zaledwie jeszcze jeden wizerunek członka rodziny
Mikołaja III Radziwiłła. Jest to konterfekt jego najmłodszego syna — Mikołaja IV (il. 9)116,
zmarłego w 1546 roku117. Płótno przedstawiające młodego mężczyznę w duchownych szatach
111 Malarze ruscy, tworząc swe dzieła, zwykli posługiwać się ułożoną z linii geometrycznej siatką, pozwalającą
im ustalić proporcje poszczególnych figur.
112 Sztuka staroruska nie znała w ogóle portretu odtwarzającego, tak jak to było przyjęte na Zachodzie,
wszystkie indywidualne cechy portretowanego. Wizerunek był tu raczej tylko symbolem, miał on zachować dla
potomności pamięć o głęboko poważanej, zasłużonej osobie. П. И. Якушина, Памятники портретного
шитья конца XV века, Древнерусское искусство, jw., s. 278.
113 Jw., il. na s. 269, 270.
114 Datę tę da się w przybliżeniu ustalić na podstawie analizy ubioru Nasiłowskiej. Luźna szata bogato ozdo-
biona wertykalną listwą oraz szerokim obramowaniem owalnego dekoltu, wykazuje silny wpływ ubiorów wschod-
nioeuropejskich, opartych na wzorach bizantyńskich. Najbardziej charakterystycznym szczegółem, zapożyczonym
z mody zachodnioeuropejskiej, jest przykrywająca włosy renesansowa siatka, na którą zarzucony jest przezroczysty
welon. Liczne przykłady analogicznego okrycia głowy spotykamy w malarstwie polskim pierwszego dziesięciolecia
XVI w. Najbardziej zbliżone widzimy na pochodzącej z około 1504, kwaterze ołtarza Jana Jałmużnika, przedsta-
wiającej jawnogrzesznicę u grobu patriarchy (Kraków, Muzeum Narodowe) oraz powstałym około 1510 tryptyku
z kościoła parafialnego w Szydłowcu, na którym występuje małżonka fundatora Jakuba Szydłowieckiego. O szero-
kim rozpowszechnieniu w danym okresie, nawet wśród mieszczek, podobnych okryć, świadczą pochodzące z 1505
miniatury kodeksu Baltazara Behema, przedstawiające kramarkę oraz młodą niewiastę w pracowni krawca.
115 Portret Elżbiety Nasiłowskiej powstał prawdopodobnie równocześnie z wizerunkiem jej małżonka, Możli-
we, że przedstawienia te utworzono w związku z otrzymanym przez Radziwiłła wysokim urzędem kanclerza W. Ks.
Lit. oraz wojewody wileńskiego.
116 Icônes, jw., ryc. 17.
117 Rok urodzenia Mikołaja IV Radziwiłła nie jest znany. Biskup żmudzki był ostatnim przedstawicielem
linii książąt na Goniądzu i Medelach. 1536 ufundował kościół parafialny w Knyszynie. Ko tłubaj, jw., s. 44.
105