Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (30.1986)

Ostateczne opuszczenie kościoła miało miejsce w IT połowie XIV wieku, w okresie, kiedy to
całe miasto zostało opuszczone przez mieszkańców w obawie przed zemstą plemion arabskich,
podstępnie pozbawionych starszyzny. Wydarzenia te miały miejsce w 1365 roku42.

Po pewnym czasie we wnętrzu kościoła, jak również w jego otoczeniu, powstaje zabudowa
mieszkalna, określana w uproszczeniu jako arabska. Ściany kościoła były systematycznie roz-
bierane przez poszukiwaczy materiałów budowlanych.

KOŚCIÓŁ O KAMIENNEJ POSADZCE

Poniżej posadowienia Kościoła na Planie Krzyża rozciągają się fundamenty dużego założenia
bazylikowego określanego mianem Kościoła o Kamiennej Posadzce43. Budowla ta, jak wykazały
badania w ostatnich dwóch sezonach, ma kluczowe znaczenie zarówno dla zobrazowania roli sto-
łecznego ośrodka w kształtowaniu się sakralnej architektury w Nubii44, jak również pozwala na
nowe spojrzenie na rozwój architektury w tym kraju. Kościół ten nie został jeszcze całkowicie
przebadany, jego część północna oraz duże partie wschodnie znajdują się ciągle pod zasypami
ziemnymi. Ze względu na istniejącą budowlę krzyżową badania starszego kościoła mogą być
prowadzone jedynie w sondażach. Obecnie znamy cechy Kościoła o Kamiennej Posadzce. Była
to duża bazylika pięcionawowa o wymiarach 33,50 x 23,5 m z wejściem od południa i najprawdo-
podobniej od północy, zgodnie ze zwyczajami nubijskimi. Nie wyklucza się istnienia wejścia od
zachodu, na osi budowli. Część wschodnia kościoła, znana już od 1973 roku45, składała się
z absydy, zakrystii po obu jej stronach, połączonych tzw. wschodnim przejściem za absydą. Dużo
nowych obserwacji wniosły badania prowadzone w 1983 i 1984 roku. Pozwoliły one na ustalenie
planu korpusu nawowego kościoła oraz jego części zachodniej. Korpus bazyliki był podzielony
na pięć naw, przy czym nawa centralna była szersza od pozostałych. Podział ten został ustalony
na podstawie zachowanych ław fundacyjnych, na których były ustawiane podpory dachu kościo-
ła. W zachodniej części korpus nawowy był zamknięty nawą poprzeczną, wewnętrznym narteksem
(esonarteksem) oraz zblokowanymi trzema pomieszczeniami zachodnimi, z których środkowe
było jakby przedłużeniem nawy środkowej, a pomieszczenia narożne były całkowicie odseparo-
wane i pełniły funkcje pomocnicze. Jedno z nich, najprawdopodobniej południowo-zachodnie,
mieściło klatkę schodową.

42 V a n t i n i, Oriental sources, jw., s. 689.

43 Godlewski, The Church of Stone Pavement, jw., s. 11—16, tamże pełna bibliografia.

44 Rolę ośrodka stołecznego w kształtowaniu się architektury w Nubii podkreślał wcześniej G a r t к i e -
w i с z, The Central plan, jw., s. 49 i następne.

45 S. Jak o biel ski, Polish excavations at Old Dongola, 1973 and 1974 Seasons. Études Nubiennes,
Le Caire 1978, s. 129—140.

24

371