DOI Artikel:
Nelken, Halina: Obraz Wacława z Oswięcimia z r. 1599
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.21218#0099
centralistycznych tendencji szlachty, polityka dworu Zygmunta III Wazy szu-
kała oparcia w ideologii kontrreformacji. Sojusz magnaterii z Kościołem dyk-
towany wspólnotą interesów odegrał decydującą rolę w uwstecznieniu sto-
sunków gospodarczych, społecznych i ustrojowych 23) Rozmach ruchu kontr-
reformacji i propaganda życia religijnego przyczyniły się do wzrostu zna-
czenia zakonów kaznodziejskich. Na ich czoło wysuwali się jezuici, ale i do-
minikanie nie utracili jeszcze swego uprzywilejowanego stanowiska, jakie zaj-
mowali dotychczas w Polsce, szczególnie za dynastii Jagiellonów. W okresie
reformacji niektóre klasztory dominikańskie zostały zajęte przez innowier-
ców, jak np. klasztor w Oświęcimiu, który po r. 1519 przez 150 lat służył
jako zbór helwecki24). Natomiast zakres działalności dominikanów rozszerzył
się na ziemie wschodnie, co w ostatnim dziesięcioleciu w. XVI doprowadziło
do zażartego sporu o utworzenie na tych terenach odrębnej prowincji ruskiej.
Było to zgodne z założeniami zakonu dominikańskiego, który zachowywał na-
rodowościowy podział prowincji25). W tym jednak wypadku nawet uchwala
najwyższych władz kościelnych na kapitule generalnej w Walencji w r. 1596
spotkała się ze zdecydowanym oporem zarówno świeckiego duchowieństwa
polskiego, jak i szlachty, która dopuszczała się nawet zbrojnych najazdów na
klasztory26). Z wydanych drukiem w r. 1599 pism Antonina z Przemyśla27)
wynika, że zarzucano zakonnikom ...,,iż nas za schizmatyki, y za rozrywacze
królestwa, y targacze yedności iego y pokoiu, być uznawaią ...Nie wiemy
dlaczego nas Szlachta polska niektóra, od nieposłusznych poburzona, ma za
swe niewolniki ...że iuż trzeci dekret zakonny z władze Oyca świętego o rzą-
dach naszych, y za wolnością klasztorów Ruskich uczyniony burzy, w czym
mieliby nas duchowni bronić, którym też miła wolność; aleć oni (lecz nie
wszyscy) protestatie naprzeciw zakonnym dekretom czynią; tak trzymamy,
że w tym rozsądku szlacheckiego, ale zaiste niepotrzebnego, słuchaią...”28).
23) M. Małowist, Pierwsza konfer. met. hist. polsk., Warszawa 1953, str. 382, ...„Jednym
z czynników zespolenia szlachty z Kościołem jest ekspansja na wschód idąca po linii inte-
resów zarówno szlachty jak i kościoła katolickiego. Sojusz ten wzmocnił władzę polskiej
szlachty nad masami ludowymi".
24) Słownik Geograficzny, t. VII, Warszawa 1886, str. 746.
25) Świadczą o tym same nazwy prowicji: polska, czeska, ruska, litewska itd. Podział
prowincji na polską i czeską nastąpił w r. 1301 bezpośrednio przed najazdem Czechów na
Polskę. Prowincja ruska powstała, podobnie jak i prowincja litewska na pocz. w. XVII —
S. Barącz, op. cit., I, str. 123, 276, II, str. 339—399.
26) Antonin z Przemyśla, Sprawa dobra o zakonnej prowincji Jacka ś. w kościele u do-
minikanów stanowionej albo raczej dozwolonej, na przeciw świeckim niepotrzebnym roz-
ruchom z oczyszczeniem postępku i rządu zakonnego do ludzi podana, Lwów, w drukarni
Macieja Bernata, 1599.
27) Słynny kaznodzieja, pierwszy prowincjał na Rusi — S. Barącz, op. cit., II, str. 77—8,—
por. Polski Słownik Biograficzny, t. I, Kraków 1953, str. 140.
28) Antonin z Przemyśla, op. cit. Z listu do kanclerza Jana Zamoyskiego z dnia 18
czerwca 1599.
93
kała oparcia w ideologii kontrreformacji. Sojusz magnaterii z Kościołem dyk-
towany wspólnotą interesów odegrał decydującą rolę w uwstecznieniu sto-
sunków gospodarczych, społecznych i ustrojowych 23) Rozmach ruchu kontr-
reformacji i propaganda życia religijnego przyczyniły się do wzrostu zna-
czenia zakonów kaznodziejskich. Na ich czoło wysuwali się jezuici, ale i do-
minikanie nie utracili jeszcze swego uprzywilejowanego stanowiska, jakie zaj-
mowali dotychczas w Polsce, szczególnie za dynastii Jagiellonów. W okresie
reformacji niektóre klasztory dominikańskie zostały zajęte przez innowier-
ców, jak np. klasztor w Oświęcimiu, który po r. 1519 przez 150 lat służył
jako zbór helwecki24). Natomiast zakres działalności dominikanów rozszerzył
się na ziemie wschodnie, co w ostatnim dziesięcioleciu w. XVI doprowadziło
do zażartego sporu o utworzenie na tych terenach odrębnej prowincji ruskiej.
Było to zgodne z założeniami zakonu dominikańskiego, który zachowywał na-
rodowościowy podział prowincji25). W tym jednak wypadku nawet uchwala
najwyższych władz kościelnych na kapitule generalnej w Walencji w r. 1596
spotkała się ze zdecydowanym oporem zarówno świeckiego duchowieństwa
polskiego, jak i szlachty, która dopuszczała się nawet zbrojnych najazdów na
klasztory26). Z wydanych drukiem w r. 1599 pism Antonina z Przemyśla27)
wynika, że zarzucano zakonnikom ...,,iż nas za schizmatyki, y za rozrywacze
królestwa, y targacze yedności iego y pokoiu, być uznawaią ...Nie wiemy
dlaczego nas Szlachta polska niektóra, od nieposłusznych poburzona, ma za
swe niewolniki ...że iuż trzeci dekret zakonny z władze Oyca świętego o rzą-
dach naszych, y za wolnością klasztorów Ruskich uczyniony burzy, w czym
mieliby nas duchowni bronić, którym też miła wolność; aleć oni (lecz nie
wszyscy) protestatie naprzeciw zakonnym dekretom czynią; tak trzymamy,
że w tym rozsądku szlacheckiego, ale zaiste niepotrzebnego, słuchaią...”28).
23) M. Małowist, Pierwsza konfer. met. hist. polsk., Warszawa 1953, str. 382, ...„Jednym
z czynników zespolenia szlachty z Kościołem jest ekspansja na wschód idąca po linii inte-
resów zarówno szlachty jak i kościoła katolickiego. Sojusz ten wzmocnił władzę polskiej
szlachty nad masami ludowymi".
24) Słownik Geograficzny, t. VII, Warszawa 1886, str. 746.
25) Świadczą o tym same nazwy prowicji: polska, czeska, ruska, litewska itd. Podział
prowincji na polską i czeską nastąpił w r. 1301 bezpośrednio przed najazdem Czechów na
Polskę. Prowincja ruska powstała, podobnie jak i prowincja litewska na pocz. w. XVII —
S. Barącz, op. cit., I, str. 123, 276, II, str. 339—399.
26) Antonin z Przemyśla, Sprawa dobra o zakonnej prowincji Jacka ś. w kościele u do-
minikanów stanowionej albo raczej dozwolonej, na przeciw świeckim niepotrzebnym roz-
ruchom z oczyszczeniem postępku i rządu zakonnego do ludzi podana, Lwów, w drukarni
Macieja Bernata, 1599.
27) Słynny kaznodzieja, pierwszy prowincjał na Rusi — S. Barącz, op. cit., II, str. 77—8,—
por. Polski Słownik Biograficzny, t. I, Kraków 1953, str. 140.
28) Antonin z Przemyśla, op. cit. Z listu do kanclerza Jana Zamoyskiego z dnia 18
czerwca 1599.
93