DOI article:
Marekowska, Bronisława: Kolekcja Srebrnych łyżek polskich z w. XVI i XVII
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.21218#0134
a rozliczność potraw wymyślnych jako jest szkodliwy” powiada: ,, Przypatrz
się jedno owym dziwnym półmiskom a owym sprośnym wymysłom świata
dzisieyszego... przypatrz że na potrzaski rozliczne, patrz na pozłotki, na
farby, na malowania dziwne, a snadźby ich mógł nie zwać potrawami, ale
obraski jakiemi malowanymi. Ano na jednej misie baran pozłocisty, na dru-
giej lew, na drugiej kur, na trzeciej pani jaka ubrana, a potrawa pośrzodku za
dyabła stoi ona zaprzała, a śliska, dalekoby lepsza y smacznieysza była, kiedy-
by yą s polewanego garnka ciepło na półmisek wyłożył“ 12). A w „Apotheg-
matach” dodaje ,, Izasz bogacz może, s sześci mis zyeść więcey — niż s jedney
uboższy smaczniey i goręcey, bogacz więc nie ye aż wszystko gotowo —
uboższy gdy chce y smaczno y zdrowo” 13). Rey mimo ostrych słów krytyki
na obżarstwo szlachty, w których zarzuca jej, że podczas kiedy jedni piją
i jedzą nadmiernie, drudzy ,,płaczą co się nie mogą kęsa chleba docisnąć
sobie kupić... i głód i ucisk cierpieć muszą” 14) — sam jednak lubił przyjęcia
umiarkowane i chętnie w nich brał udział, zabawiając biesiadników swym
humorem. Tomkowicz podaje, że Mikołaj Rey przybył na dwór Zygmunta
Starego ,,ze śpiewakami i grajkami swymi i sam na ich czele podczas obiadu
królewskiego rozweselał starego pana figlikami czyli piosenkami swymi” 15).
W w. XVI a zwłaszcza w w. XVII zaczęto pić ponad miarę, na skutek
czego biesiadnicy kończyli często ucztę w stanie zupełnie nietrzeźwym. Ko-
rzystała z tego służba a niejednokrotnie i goście, kradnąc łyżki i drobne
srebra z zastawy stołowej, jako sprzęt niewielki a cenny. Tym się tłumaczą
w „Apothegmatach” dwuwiersze Reya pt. „Wirszyki na łyżki abo na ine
drobne rzeczy”, w których autor m. in. przestrzega w różnej formie przed kra-
dzieżą łyżek. Aforyzmy Reya, wypowiedziane jędrnym i soczystym językiem
dowodzą niewątpliwie realnego krytycyzmu autora wobec przywar ówcze-
snej szlachty. Dwuwiersze te, które zaczęto stosować jako napisy umieszczane
na trzonkach łyżek, możemy podzielić na trzy grupy. Jedne z nich podają
sentencje ogólno-moralne: ,,To prawy pan, kto baczy swój stan — Trzeź-
wość, pokora rzadka u dwora — Żywiąc pomiernie bądź z każdym wiernie —
Przy każdej sprawie pomnij o sławie — Żywot poczciwy jest skarb praw-
dziwy — Wszystko przeminie sława nie zginie — Sława każdego czyni wdzięcz-
nego — Dochodź bliskością sławy z poczciwością — Pierze na pawie szłach-
12) M. Rey, Zwierciadło, Kraków 1905.
13) Ibid., „Apothegmata". Na wstępie do Apothegmatów autor objaśnia, że „są to
krótkie, a roztropne powieści, człowiekowi pocciwemu słusznie należące, przez tegoż
to co y Żywot pocciwego człowieka pisał tylko dwiema wierszyki zebrane a zniesione...
za onych starych poważnych, a uczonych ludzi zwano te słowa powieści rostropne a dworskie,
które też czasem bywały i w rozmowach ich... co potem ludzie uczeni, powoli sobie zbierali
y potomstwu swemu na pamięć zostawiali to yest króciuchnemi słowy długich rzeczy roz-
ważania“.
14) Ibid. „Apothegmata“.
15) St. Tomkowicz, Na dworze królewskim dwóch ostatnich Jagiellonów, Kraków 1924,
str. 26.
128
się jedno owym dziwnym półmiskom a owym sprośnym wymysłom świata
dzisieyszego... przypatrz że na potrzaski rozliczne, patrz na pozłotki, na
farby, na malowania dziwne, a snadźby ich mógł nie zwać potrawami, ale
obraski jakiemi malowanymi. Ano na jednej misie baran pozłocisty, na dru-
giej lew, na drugiej kur, na trzeciej pani jaka ubrana, a potrawa pośrzodku za
dyabła stoi ona zaprzała, a śliska, dalekoby lepsza y smacznieysza była, kiedy-
by yą s polewanego garnka ciepło na półmisek wyłożył“ 12). A w „Apotheg-
matach” dodaje ,, Izasz bogacz może, s sześci mis zyeść więcey — niż s jedney
uboższy smaczniey i goręcey, bogacz więc nie ye aż wszystko gotowo —
uboższy gdy chce y smaczno y zdrowo” 13). Rey mimo ostrych słów krytyki
na obżarstwo szlachty, w których zarzuca jej, że podczas kiedy jedni piją
i jedzą nadmiernie, drudzy ,,płaczą co się nie mogą kęsa chleba docisnąć
sobie kupić... i głód i ucisk cierpieć muszą” 14) — sam jednak lubił przyjęcia
umiarkowane i chętnie w nich brał udział, zabawiając biesiadników swym
humorem. Tomkowicz podaje, że Mikołaj Rey przybył na dwór Zygmunta
Starego ,,ze śpiewakami i grajkami swymi i sam na ich czele podczas obiadu
królewskiego rozweselał starego pana figlikami czyli piosenkami swymi” 15).
W w. XVI a zwłaszcza w w. XVII zaczęto pić ponad miarę, na skutek
czego biesiadnicy kończyli często ucztę w stanie zupełnie nietrzeźwym. Ko-
rzystała z tego służba a niejednokrotnie i goście, kradnąc łyżki i drobne
srebra z zastawy stołowej, jako sprzęt niewielki a cenny. Tym się tłumaczą
w „Apothegmatach” dwuwiersze Reya pt. „Wirszyki na łyżki abo na ine
drobne rzeczy”, w których autor m. in. przestrzega w różnej formie przed kra-
dzieżą łyżek. Aforyzmy Reya, wypowiedziane jędrnym i soczystym językiem
dowodzą niewątpliwie realnego krytycyzmu autora wobec przywar ówcze-
snej szlachty. Dwuwiersze te, które zaczęto stosować jako napisy umieszczane
na trzonkach łyżek, możemy podzielić na trzy grupy. Jedne z nich podają
sentencje ogólno-moralne: ,,To prawy pan, kto baczy swój stan — Trzeź-
wość, pokora rzadka u dwora — Żywiąc pomiernie bądź z każdym wiernie —
Przy każdej sprawie pomnij o sławie — Żywot poczciwy jest skarb praw-
dziwy — Wszystko przeminie sława nie zginie — Sława każdego czyni wdzięcz-
nego — Dochodź bliskością sławy z poczciwością — Pierze na pawie szłach-
12) M. Rey, Zwierciadło, Kraków 1905.
13) Ibid., „Apothegmata". Na wstępie do Apothegmatów autor objaśnia, że „są to
krótkie, a roztropne powieści, człowiekowi pocciwemu słusznie należące, przez tegoż
to co y Żywot pocciwego człowieka pisał tylko dwiema wierszyki zebrane a zniesione...
za onych starych poważnych, a uczonych ludzi zwano te słowa powieści rostropne a dworskie,
które też czasem bywały i w rozmowach ich... co potem ludzie uczeni, powoli sobie zbierali
y potomstwu swemu na pamięć zostawiali to yest króciuchnemi słowy długich rzeczy roz-
ważania“.
14) Ibid. „Apothegmata“.
15) St. Tomkowicz, Na dworze królewskim dwóch ostatnich Jagiellonów, Kraków 1924,
str. 26.
128