DOI Artikel:
Kowalczyk, Jerzy: Kościoły późnobarokowe w diecezji kamienieckiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22259#0092
90
Jerzy Kowalczyk
podkomorzy podolski, rozpoczął w 1747 r. budowę kościoła Karmelitów
Bosych w Kupinie. Dzieło to dokończyła jego bratanica, Teresa ze Stadnickich
Grabianka30. Z kolei Marianna z Kalinowskich Grabianka ufundowała
w 1743 r. kościół parafialny w Felsztynie, którego budowę ukończyła jej
synowa, wspomniana już Teresa ze Stadnickich31. Rozległe dobra na Podolu
miał August Aleksander Czartoryski, wojewoda ruski, który ufundował
kościoły murowane: w Tarnorudzie (1754; il. 25 i 26) i Mikołajowie (1770).
Fundacje kościołów były czynione ku chwale Boga, ale także rodu. Mamy też
przykłady ostentacyjnej megalomanii rodowej. Kościół Dominikanów Obser-
wantów w Sidorowie otrzymał plan na wzór herbu Kalinowa fundatorów
Kalinowskich (il. 29).
Architekci. Ośrodek architektoniczny na Podolu był tylko jeden — Ka-
mieniec. Tam — w głównej twierdzy Rzeczypospolitej — kwaterował korpus
inżynierów wojskowych. Byli to etatowi oficerowie artylerii, którzy oprócz
fortyfikacji projektowali także pałace i kościoły. Reprezentowali oni wysoki
poziom zawodowy w dziedzinie architektury militaris et ciyilis, mieli dobre
przygotowanie teoretyczne i praktyczne, także z zakresu mechaniki i pirotech-
niki. Jako cenieni specjaliści otrzymywali awanse nawet na komendantów
twierdzy w randze generała majora. Przynajmniej czterech z komendantów
twierdzy trudniło się projektowaniem architektonicznym. Byli to: Wilhelm
Rippe rodem z Prus (1711—22)32, Jan Joachim Kampenhauz, słynący z wiel-
kiej erudycji (już przed 1710 r. związany z Podolem, komendant twierdzy
w latach 1737—39)33, Krystian Dahlke, pochodzący ze Szwecji (był w Ka-
mieńcu od 1737 r. jako pułkownik artylerii i naczelnik inżynierów, komendant
twierdzy w latach 1750—63)34, wreszcie Jan de Witte. Niemal całe życie Jan de
Witte związany był z Kamieńcem (co najmniej od 1718 r.), tu zdobył
wykształcenie zawodowe, tu przebiegała jego kariera wojskowa od porucznika
do generała majora i komendanta twierdzy (1767—85). Jego działalność jako
wybitnego architekta znana jest od ok. 1736 r.35 Niewątpliwie był on
najwybitniejszym architektem działającym na Podolu w XVIII w. Pod koniec
długiego życia, gdy przyszło mu polemizować z młodym architektem, majorem
Stanisławem Zawadzkim, napisał w 1783 r.: „choć nie byłem w Rzymie,
applikując się przez kilkadziesiąt lat młodych do architektury cywilnej, w czym
mnie wyświadczy osiemnaście kościołów, oprócz drobniejszych stojących
i innych domów bez nagany i owszem na kościół Dominikański we Lwowie
także rzymskich architektów kilku jest podpisanych na plancie z approbatą
i pochwałą, jakoż ta struktura nie szpeciłaby i Rzymu...”36. Można więc
przypuszczać, że większość kościołów zaprojektował i zrealizował na Podolu,
zwłaszcza w samym Kamieńcu.
Eugenia Płamienicka, która jako pierwsza ukraińska historyczka ar-
chitektury zainteresowała się kościołami późnobarokowymi w Kamieńcu i ich
pierwotnym wyglądem, związała z Janem de Witte niemal wszystkie świątynie
Jerzy Kowalczyk
podkomorzy podolski, rozpoczął w 1747 r. budowę kościoła Karmelitów
Bosych w Kupinie. Dzieło to dokończyła jego bratanica, Teresa ze Stadnickich
Grabianka30. Z kolei Marianna z Kalinowskich Grabianka ufundowała
w 1743 r. kościół parafialny w Felsztynie, którego budowę ukończyła jej
synowa, wspomniana już Teresa ze Stadnickich31. Rozległe dobra na Podolu
miał August Aleksander Czartoryski, wojewoda ruski, który ufundował
kościoły murowane: w Tarnorudzie (1754; il. 25 i 26) i Mikołajowie (1770).
Fundacje kościołów były czynione ku chwale Boga, ale także rodu. Mamy też
przykłady ostentacyjnej megalomanii rodowej. Kościół Dominikanów Obser-
wantów w Sidorowie otrzymał plan na wzór herbu Kalinowa fundatorów
Kalinowskich (il. 29).
Architekci. Ośrodek architektoniczny na Podolu był tylko jeden — Ka-
mieniec. Tam — w głównej twierdzy Rzeczypospolitej — kwaterował korpus
inżynierów wojskowych. Byli to etatowi oficerowie artylerii, którzy oprócz
fortyfikacji projektowali także pałace i kościoły. Reprezentowali oni wysoki
poziom zawodowy w dziedzinie architektury militaris et ciyilis, mieli dobre
przygotowanie teoretyczne i praktyczne, także z zakresu mechaniki i pirotech-
niki. Jako cenieni specjaliści otrzymywali awanse nawet na komendantów
twierdzy w randze generała majora. Przynajmniej czterech z komendantów
twierdzy trudniło się projektowaniem architektonicznym. Byli to: Wilhelm
Rippe rodem z Prus (1711—22)32, Jan Joachim Kampenhauz, słynący z wiel-
kiej erudycji (już przed 1710 r. związany z Podolem, komendant twierdzy
w latach 1737—39)33, Krystian Dahlke, pochodzący ze Szwecji (był w Ka-
mieńcu od 1737 r. jako pułkownik artylerii i naczelnik inżynierów, komendant
twierdzy w latach 1750—63)34, wreszcie Jan de Witte. Niemal całe życie Jan de
Witte związany był z Kamieńcem (co najmniej od 1718 r.), tu zdobył
wykształcenie zawodowe, tu przebiegała jego kariera wojskowa od porucznika
do generała majora i komendanta twierdzy (1767—85). Jego działalność jako
wybitnego architekta znana jest od ok. 1736 r.35 Niewątpliwie był on
najwybitniejszym architektem działającym na Podolu w XVIII w. Pod koniec
długiego życia, gdy przyszło mu polemizować z młodym architektem, majorem
Stanisławem Zawadzkim, napisał w 1783 r.: „choć nie byłem w Rzymie,
applikując się przez kilkadziesiąt lat młodych do architektury cywilnej, w czym
mnie wyświadczy osiemnaście kościołów, oprócz drobniejszych stojących
i innych domów bez nagany i owszem na kościół Dominikański we Lwowie
także rzymskich architektów kilku jest podpisanych na plancie z approbatą
i pochwałą, jakoż ta struktura nie szpeciłaby i Rzymu...”36. Można więc
przypuszczać, że większość kościołów zaprojektował i zrealizował na Podolu,
zwłaszcza w samym Kamieńcu.
Eugenia Płamienicka, która jako pierwsza ukraińska historyczka ar-
chitektury zainteresowała się kościołami późnobarokowymi w Kamieńcu i ich
pierwotnym wyglądem, związała z Janem de Witte niemal wszystkie świątynie