Instytut Historii Sztuki <Krakau> [Hrsg.]: Sztuka Kresów Wschodnich: materiały sesji naukowej (6.2006)

Wojciech Walanus
Instytut Historii Sztuki UJ

Sztuka kresów wschodnich, t. 6
Kraków 2006

NIEZNANY RELIEF Z PRZEDSTAWIENIEM MSZY ŚW. GRZEGORZA
Z KATEDRY ŁACIŃSKIEJ WE LWOWIE

W zbiorach kurii biskupiej w Łucku przechowywany jest drewniany relief przed-
stawiający Mszę św. Grzegorza (ii. 1-7), odnaleziony przed przeszło dwudziestoma
laty na strychu katedry łacińskiej we Lwowie. Według trudnej do zweryfikowania
tradycji rzeźba stanowi element dawnego wyposażenia tej świątyni1. Mimo złego
stanu zachowania, dzieło zasługuje na uwagę ze względu na jego cechy stylowe oraz
rzadki na ziemiach polskich temat.

Relief, o wymiarach 86 cm x 90 cm x 26 cm, składa się obecnie z dwóch luźnych
fragmentów, tworzących pierwotnie całość. W centrum kompozycji przedstawiono św.
Grzegorza Wielkiego w momencie konsekracji hostii, stojącego na stopniach ołtarza.
Papież, zwrócony w prawo, wznosi wzrok ku nastawie ołtarza, na której tle ukazuje
się mu Mąż Boleści. Przedstawiony en pied Chrystus, wsparty na kolumnie biczowa-
nia, spogląda ku Grzegorzowi, wskazując jednocześnie na ranę w swym boku. Wokół
ołtarza klęczą asystujący w liturgii duchowni: trzech diakonów i dwóch kardynałów.
Najbliżej papieża znajduje się dwóch diakonów, ukazanych w trzech czwartych od
tyłu, odzianych w dalmatyki zdobione frędzlami. Obaj diakoni spoglądają ku górze;
jeden z nich podtrzymuje ornat papieża, drugi zaś rozkłada ręce w geście zaskocze-
nia. Symetrycznie względem tej trójpostaciowej, centralnej grupy nieznany rzeźbiarz
umieścił dwóch kardynałów, ujętych en trois ąuarts, odchylających głowy do tyłu
i składających dłonie do modlitwy. Na dalszym planie, po lewicy św. Grzegorza klę-
czy diakon ubrany w superpelliceum2, trzymając w okrytych draperią dłoniach tiarę
papieską. Wskutek uszkodzeń nie wszystkie elementy kompozycji są obecnie czytel-
ne: nie zachowała się prawa ręka i dłonie św. Grzegorza oraz prawa ręka diakona po
lewej stronie, nie licząc pomniejszych ubytków. Niewykluczone, iż relief został nieco
przycięty od góry: jego górna krawędź zdaje się dość niefortunnie przecinać nastawę
ołtarza, przez co nisza z postacią Chrystusa nie jest niczym zamknięta. Szczątkowo
zachowały się pokrywające niegdyś rzeźbę złocenia i polichromia: karnacje na twa-
rzach kardynałów i papieża, ślady czerwieni na kardynalskich cappae magnae, zieleń
na stopniach ołtarza i błękit wewnątrz niszy z Chrystusem. Na pozłacanym niegdyś
ornacie św. Grzegorza widać resztki krzyża, malowanego zielenią i wypełnionego
złotym ornamentem arabeskowym z motywami kandelabrowymi (il. 8).

Temat Mszy św. Grzegorza, obecny w sztuce od w. XIV, szczególną popularność
zyskał w końcu XV i początkach XVI stulecia, by zaniknąć - przynajmniej w krajach
niemieckich, skąd pochodzi ogromna większość zachowanych przykładów - wraz

1 Nie można wykluczyć, że relief trafił do katedry dopiero po II wojnie światowej z innego kościoła
we Lwowie łub okolicy. Wszystkie informacje o dziele pochodzą od księdza kanonika Augustyna
Mednisa.

: Superpelliceum to szata liturgiczna przypominająca albę, lecz luźniejsza, krótsza i o szerszych ręka-

wach. Używana była przez duchownych niższej rangi i akolitów, a także kanoników. Zob. J. Braun,
Die liturgische Gewandung im Occident und Orient, Freiburg im Breisgau 1907, s. 135-148.