DOI Artikel:
Walanus, Wojciech: Nieznany relief z przedstawieniem Mszy św. Grzegorza z katedry łacińskiej we lwowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22261#0178
176
Wojciech Walanus
z nadejściem Reformacji3. Jego geneza nie została jednoznacznie wyjaśniona. Według
Pawła Diakona (w. IX), św. Grzegorz miał w trakcie mszy dokonać przemiany ho-
stii w kawałek krwawiącego palca. W w. XV pojawiła się inna wersja cudu, zgodnie
z którą podczas odprawiania mszy ukazał się papieżowi Chrystus sub effigie pietatis.
Powstanie tej legendy miało związek z szerzącym się od w. XIV kultem obdarzonego
wieloma odpustami wizerunku Chrystusa - Króla Chwały (gr. basileus tes doxes).
Wizerunek ten, w postaci mozaikowej ikony, przechowywany był w rzymskim koś-
ciele Santa Croce in Gerusalemme i właśnie to dzieło uważano za ilustrację wizji św.
Grzegorza. Cudowna ikona znana była dobrze na północ od Alp, między innymi
dzięki sztychowi Israhela van Meckenem (około r. 1495)4.
Ikonografia Mszy św. Grzegorza obejmuje dzieła różniące się wieloma szczegóła-
mi, zawsze powtarzające jednak pewien określony schemat: papież, wraz z innymi
duchownymi lub sam, stoi lub klęczy przed ołtarzem, na którym widnieje wizerunek
Męża Boleści w jednym z licznych typów ikonograficznych, często w otoczeniu Arma
Passionis5. Relief przechowywany w Łucku należy do grupy tych przedstawień Mszy
św. Grzegorza, w których cud ma miejsce w momencie konsekracji hostii. Ten wariant
szczególnie jasno obrazuje związek pomiędzy krwawą ofiarą Zbawiciela a Eucharystią6.
Jednocześnie „akcentuje prawdy dogmatyczne najbardziej kwestionowane przez pro-
toreformację: o substancjalnej obecności Chrystusa w Eucharystii, o konkomitancji,
uzasadniającej komunię pod jedną postacią dla wiernych [...], o wyłącznym prawie
Kościoła do sprawowania najświętszej Ofiary, o hierarchii kościelnej i prymacie pa-
pieża”7. Jeśli chodzi o ikonografię reliefu w zbiorach łuckich, zwrócić można uwagę na
ograniczenie narzędzi męki do kolumny biczowania. Nie powinno to jednak dziwić,
gdyż w dziełach rzeźbionych są one zwykle mniej liczne, a czasem nie występują wcale
- jak w retabulum z Hildesheim (około r. 1525; Akwizgran, skarbiec katedralny)8.
Interesujący jest także motyw podtrzymywania ornatu celebransa przez klęczącego
za nim diakona. Gest ten, spotykany w licznych późnogotyckich wyobrażeniach mszy
świętej, wywodzi się bezpośrednio z praktyki liturgicznej: gotyckie ornaty, ciężkie
i sztywne, krępowały ruchy kapłana klękającego po podniesieniu, stąd konieczna
była pomoc akolity9. W łuckiej Mszy św. Grzegorza odnotować należy brak na ołtarzu
kielicha, który zwykle występuje w innych przedstawieniach, także rzeźbionych, być
może jednak po prostu się nie zachował.
3 K. Kelberg, Die Darstellung der Gregormesse in Deutschland, Munster 1983, s. 93-94.
4 H. Małkiewiczówna, Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem
w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie, „FHA”, 8,1972, s. 112. Ogólnie
o literackich źródłach i ikonografii Mszy św. Grzegorza zob. A. Thomas, Gregoriusmesse, [w:]
Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 2, red. E. Kirschbaum, W. Braunfels, Rom-Freiburg-
Basel-Wien 1970, szp. 199-202; U. Westfehling, Die Messe Gregors des Grossen. Vision - Kunst
- Realitat. Katalog und Fuhrer zu einer Ausstellung im Schniitgen-Museum der Stadt Koln, Koln
1982, s. 16-22. O recepcji rzymskiej ikony zob. G. Jurkowlaniec, Chrystus Umęczony. Ikonografia
w Polsce od XIII do XVI wieku. Warszawa 2001, s. 66-70.
5 Warianty przedstawień Mszy św. Grzegorza obszernie omawia Kelberg, op. cit., passim-, por. Jur-
kowlaniec, op. cit., s. 95-96.
6 Małkiewiczówna, op. cit., s. 113; por. Westfehling, op. cit., s. 32.
M. Janocha, Ewolucja liturgii mszalnej w XIV i XV wieku w Polsce w świetle świadectw ikonogra-
ficznych, [w:] Sztuka około 1400, Warszawa 1996, t. 2, s. 309.
8 E. G. Grime, Der Aachener Domschatz, Dusseldorf 1972, nr kat. 130, s. 134-135, tab. 163.
9 Janocha, op. cit., s. 303.
Wojciech Walanus
z nadejściem Reformacji3. Jego geneza nie została jednoznacznie wyjaśniona. Według
Pawła Diakona (w. IX), św. Grzegorz miał w trakcie mszy dokonać przemiany ho-
stii w kawałek krwawiącego palca. W w. XV pojawiła się inna wersja cudu, zgodnie
z którą podczas odprawiania mszy ukazał się papieżowi Chrystus sub effigie pietatis.
Powstanie tej legendy miało związek z szerzącym się od w. XIV kultem obdarzonego
wieloma odpustami wizerunku Chrystusa - Króla Chwały (gr. basileus tes doxes).
Wizerunek ten, w postaci mozaikowej ikony, przechowywany był w rzymskim koś-
ciele Santa Croce in Gerusalemme i właśnie to dzieło uważano za ilustrację wizji św.
Grzegorza. Cudowna ikona znana była dobrze na północ od Alp, między innymi
dzięki sztychowi Israhela van Meckenem (około r. 1495)4.
Ikonografia Mszy św. Grzegorza obejmuje dzieła różniące się wieloma szczegóła-
mi, zawsze powtarzające jednak pewien określony schemat: papież, wraz z innymi
duchownymi lub sam, stoi lub klęczy przed ołtarzem, na którym widnieje wizerunek
Męża Boleści w jednym z licznych typów ikonograficznych, często w otoczeniu Arma
Passionis5. Relief przechowywany w Łucku należy do grupy tych przedstawień Mszy
św. Grzegorza, w których cud ma miejsce w momencie konsekracji hostii. Ten wariant
szczególnie jasno obrazuje związek pomiędzy krwawą ofiarą Zbawiciela a Eucharystią6.
Jednocześnie „akcentuje prawdy dogmatyczne najbardziej kwestionowane przez pro-
toreformację: o substancjalnej obecności Chrystusa w Eucharystii, o konkomitancji,
uzasadniającej komunię pod jedną postacią dla wiernych [...], o wyłącznym prawie
Kościoła do sprawowania najświętszej Ofiary, o hierarchii kościelnej i prymacie pa-
pieża”7. Jeśli chodzi o ikonografię reliefu w zbiorach łuckich, zwrócić można uwagę na
ograniczenie narzędzi męki do kolumny biczowania. Nie powinno to jednak dziwić,
gdyż w dziełach rzeźbionych są one zwykle mniej liczne, a czasem nie występują wcale
- jak w retabulum z Hildesheim (około r. 1525; Akwizgran, skarbiec katedralny)8.
Interesujący jest także motyw podtrzymywania ornatu celebransa przez klęczącego
za nim diakona. Gest ten, spotykany w licznych późnogotyckich wyobrażeniach mszy
świętej, wywodzi się bezpośrednio z praktyki liturgicznej: gotyckie ornaty, ciężkie
i sztywne, krępowały ruchy kapłana klękającego po podniesieniu, stąd konieczna
była pomoc akolity9. W łuckiej Mszy św. Grzegorza odnotować należy brak na ołtarzu
kielicha, który zwykle występuje w innych przedstawieniach, także rzeźbionych, być
może jednak po prostu się nie zachował.
3 K. Kelberg, Die Darstellung der Gregormesse in Deutschland, Munster 1983, s. 93-94.
4 H. Małkiewiczówna, Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem
w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie, „FHA”, 8,1972, s. 112. Ogólnie
o literackich źródłach i ikonografii Mszy św. Grzegorza zob. A. Thomas, Gregoriusmesse, [w:]
Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 2, red. E. Kirschbaum, W. Braunfels, Rom-Freiburg-
Basel-Wien 1970, szp. 199-202; U. Westfehling, Die Messe Gregors des Grossen. Vision - Kunst
- Realitat. Katalog und Fuhrer zu einer Ausstellung im Schniitgen-Museum der Stadt Koln, Koln
1982, s. 16-22. O recepcji rzymskiej ikony zob. G. Jurkowlaniec, Chrystus Umęczony. Ikonografia
w Polsce od XIII do XVI wieku. Warszawa 2001, s. 66-70.
5 Warianty przedstawień Mszy św. Grzegorza obszernie omawia Kelberg, op. cit., passim-, por. Jur-
kowlaniec, op. cit., s. 95-96.
6 Małkiewiczówna, op. cit., s. 113; por. Westfehling, op. cit., s. 32.
M. Janocha, Ewolucja liturgii mszalnej w XIV i XV wieku w Polsce w świetle świadectw ikonogra-
ficznych, [w:] Sztuka około 1400, Warszawa 1996, t. 2, s. 309.
8 E. G. Grime, Der Aachener Domschatz, Dusseldorf 1972, nr kat. 130, s. 134-135, tab. 163.
9 Janocha, op. cit., s. 303.