DOI article:
Stępniewski, Janusz: Symbolika celtyckich głów uciętych w świetle źródeł
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.52443#0216
Janusz Stępniewski
w jakim stopniu uważać ją za przejaw zwyczaju obcinania głów. Czaszka powszechnie
występuje jako wyobrażenie, symbol śmierci, jako emblemat piratów, znak Templariu-
szy (głowa św. Jana Chrzciciela) itd. Dlatego też w przypadku czaszek postępuję dość
arbitralnie. Przedstawienie czaszki uważam za źródło do niniejszego tematu wtedy, gdy
mam oparcie w źródłach pisanych lub gdy pozostałości archeologiczne (ewentualnie
kontekst ikonograficzny) są tak ewidentne, że nie pozostawiają wątpliwości.
W opracowaniu tym wykorzystuję więc przekazy literacko-mitologiczne, jak
również przejawy tego motywu w sztuce, odwołując się, w miarę możliwości, do da-
nych archeologicznych. Jak z tego widać, chodzi tu zarówno o realne, rzeczywiste
(uchwytne w materiale) i mitologiczno-symboliczne reprezentacje tematu.
Niniejsze rozważania poparte są przykładami z innych kultur europejskich,
głównie z basenu Morza Śródziemnego.
1. Źródła archeologiczne
Źródła archeologiczne pochodzą przede wszystkim z tych stanowisk celtyckich,
gdzie odkryto kolumny z nacięciami (zagłębieniami) wypełnionymi czaszkami lub ich
wyobrażeniami, tak zwane bramy-trofea, czy też spotykane dość często w nemetonach
składy ludzkich czaszek. Ilość zabytków archeologicznych, jak również przedstawień
ikonograficznych, nasuwa przypuszczenie o szczególnym znaczeniu, jakie nadawane
było ludzkiej głowie. Niektórzy autorzy mówią wprost o kulcie ściętej głowy4 5, po-
świadczonym głównie w dwóch słynnych świątyniach południowej Galii: Entremont i
Roąuepertuse.
Roąuepertuse7 w gminie Velaux (Bouche-du-Rhóne) jest starożytnym sanktu-
arium Saluwiów (Saliów), położonym 16 km na zachód od Aix-en-Provence. Zabytek
odnaleziony na tym stanowisku jest szczególnie interesujący - choć nie zachował się w
całości. Mamy bowiem do czynienia z portalem, składającym się z trzech kamiennych
filarów z poprzecznym nadprożem, uważanym za miejscowy prototyp łuku triumfalne-
go (fig- 1)- W filarach - jak niedawno wykazano polichromowanych6 - znajdowały się
wgłębienia, w które były wprawione ludzkie czaszki; w środkowym filarze zachowały
się jeszcze na miejscu. Badania antropologiczne wykazały, że należały do mężczyzn o
silnej budowie, w wieku około 40 lat. Zabytek jest uważany za bramę-trofeum z gło-
wami pokonanych wrogów bądź też za „relikwiarz”, służący do przechowywania w
widocznym miejscu czaszek szczególnie szanowanych wodzów plemienia.
Entremont7, oppidum położone 3 km na północ od Aix-en-Provence (Bouches-
du Rhóne), było stolicą konfederacji celto-liguryjskiej Saliów zniszczoną w 123 r. p.n.e.
przez konsula Sekstusa Calvinusa i zastąpioną przez Aix, czyli Aąuae Sextiae Saluvio-
rum - pierwszą rzymską fortecę w Galii Narboniensis.
4 B. Cunliffe, The Celtic World, New York-San Francisco-St. Louis 1979 - The Cult of the Humań Head, p. 82-87.
5 H. de Genin-Ricard, Le sanctuaire preromain de Roquepertuse a Velaux, Centenaire de la Societe de statistique
dTlistoire et d'Archeologie de Marseille et de Provence, Marseille 1927, p. 3-53; Lambrechts, op. cit., p. 39-42.
Cf. Le sanctuaire protohistorique de Roquepertuse (commune de Velaux, Bouches-du-Rhóne) - zestaw artykułów w
numerze specjalnym Documents d'archeologie meridionale 14, 1991; m. in. J.-M. Gassend (p. 19-25) przedstawia
trzy możliwości usytuowania portyku z pilastrami czaszkowymi - fig. 9-11, p. 24-25.
6 A. Barbet, Roquepertuse et la polychromie en Gaule meridionale a l'epoque preromaine, Documents d'archeologie
meridionale 14, 1991, p. 53-81.
7 Lambrechts, op. cit., p. 42-44; M. Clerc, Aquae Sextiae, Paris 1916, pl. II1-VI; Benoit, L'Art..., pl. XV, XXIII,
XXIX; The Princeton Encyclopaedia of Classical Sites (dalej: PECS), R. Stilwell, ed., Princeton 1976, s.v., p. 305-
306. Najnowszy 21 tom czasopisma Documents d'archeologie meridionale (1998) poświęcony jest w całości tema-
towi „Entremont et les Salyens”.
216
w jakim stopniu uważać ją za przejaw zwyczaju obcinania głów. Czaszka powszechnie
występuje jako wyobrażenie, symbol śmierci, jako emblemat piratów, znak Templariu-
szy (głowa św. Jana Chrzciciela) itd. Dlatego też w przypadku czaszek postępuję dość
arbitralnie. Przedstawienie czaszki uważam za źródło do niniejszego tematu wtedy, gdy
mam oparcie w źródłach pisanych lub gdy pozostałości archeologiczne (ewentualnie
kontekst ikonograficzny) są tak ewidentne, że nie pozostawiają wątpliwości.
W opracowaniu tym wykorzystuję więc przekazy literacko-mitologiczne, jak
również przejawy tego motywu w sztuce, odwołując się, w miarę możliwości, do da-
nych archeologicznych. Jak z tego widać, chodzi tu zarówno o realne, rzeczywiste
(uchwytne w materiale) i mitologiczno-symboliczne reprezentacje tematu.
Niniejsze rozważania poparte są przykładami z innych kultur europejskich,
głównie z basenu Morza Śródziemnego.
1. Źródła archeologiczne
Źródła archeologiczne pochodzą przede wszystkim z tych stanowisk celtyckich,
gdzie odkryto kolumny z nacięciami (zagłębieniami) wypełnionymi czaszkami lub ich
wyobrażeniami, tak zwane bramy-trofea, czy też spotykane dość często w nemetonach
składy ludzkich czaszek. Ilość zabytków archeologicznych, jak również przedstawień
ikonograficznych, nasuwa przypuszczenie o szczególnym znaczeniu, jakie nadawane
było ludzkiej głowie. Niektórzy autorzy mówią wprost o kulcie ściętej głowy4 5, po-
świadczonym głównie w dwóch słynnych świątyniach południowej Galii: Entremont i
Roąuepertuse.
Roąuepertuse7 w gminie Velaux (Bouche-du-Rhóne) jest starożytnym sanktu-
arium Saluwiów (Saliów), położonym 16 km na zachód od Aix-en-Provence. Zabytek
odnaleziony na tym stanowisku jest szczególnie interesujący - choć nie zachował się w
całości. Mamy bowiem do czynienia z portalem, składającym się z trzech kamiennych
filarów z poprzecznym nadprożem, uważanym za miejscowy prototyp łuku triumfalne-
go (fig- 1)- W filarach - jak niedawno wykazano polichromowanych6 - znajdowały się
wgłębienia, w które były wprawione ludzkie czaszki; w środkowym filarze zachowały
się jeszcze na miejscu. Badania antropologiczne wykazały, że należały do mężczyzn o
silnej budowie, w wieku około 40 lat. Zabytek jest uważany za bramę-trofeum z gło-
wami pokonanych wrogów bądź też za „relikwiarz”, służący do przechowywania w
widocznym miejscu czaszek szczególnie szanowanych wodzów plemienia.
Entremont7, oppidum położone 3 km na północ od Aix-en-Provence (Bouches-
du Rhóne), było stolicą konfederacji celto-liguryjskiej Saliów zniszczoną w 123 r. p.n.e.
przez konsula Sekstusa Calvinusa i zastąpioną przez Aix, czyli Aąuae Sextiae Saluvio-
rum - pierwszą rzymską fortecę w Galii Narboniensis.
4 B. Cunliffe, The Celtic World, New York-San Francisco-St. Louis 1979 - The Cult of the Humań Head, p. 82-87.
5 H. de Genin-Ricard, Le sanctuaire preromain de Roquepertuse a Velaux, Centenaire de la Societe de statistique
dTlistoire et d'Archeologie de Marseille et de Provence, Marseille 1927, p. 3-53; Lambrechts, op. cit., p. 39-42.
Cf. Le sanctuaire protohistorique de Roquepertuse (commune de Velaux, Bouches-du-Rhóne) - zestaw artykułów w
numerze specjalnym Documents d'archeologie meridionale 14, 1991; m. in. J.-M. Gassend (p. 19-25) przedstawia
trzy możliwości usytuowania portyku z pilastrami czaszkowymi - fig. 9-11, p. 24-25.
6 A. Barbet, Roquepertuse et la polychromie en Gaule meridionale a l'epoque preromaine, Documents d'archeologie
meridionale 14, 1991, p. 53-81.
7 Lambrechts, op. cit., p. 42-44; M. Clerc, Aquae Sextiae, Paris 1916, pl. II1-VI; Benoit, L'Art..., pl. XV, XXIII,
XXIX; The Princeton Encyclopaedia of Classical Sites (dalej: PECS), R. Stilwell, ed., Princeton 1976, s.v., p. 305-
306. Najnowszy 21 tom czasopisma Documents d'archeologie meridionale (1998) poświęcony jest w całości tema-
towi „Entremont et les Salyens”.
216