DOI Artikel:
Nowacki, Dariusz; Piwocka, Magdalena: Orzeł w Skarbcu Koronnym na Wawelu: ze studiów nad klejnotami doby manieryzmu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19893#0161
Studia Waweliana
Tom VI-VII, 1997/1998
PL ISSN 1230-3275
DARIUSZ NOWACKI, MAGDALENA PIWOCKA
ORZEŁ W SKARBCU KORONNYM NA WAWELU.
ZE STUDIÓW NAD KLEJNOTAMI DOBY MANIERYZMU
W roku 1963 zakupiono na Wawel klejnot
w kształcie białego Orła w koronie, rekomendo-
wany jako manierystyczne przetworzenie godła
Królestwa Polskiego (fig. la-b, tabl. I)1.
Prosty w rysunku i oszczędny w środkach złot-
niczych przedmiot nie spełnił pokładanych w nim
oczekiwań. Przy bliższym rozpoznaniu nadzieja na
znalezienie w nim reliktu utraconego Skarbca Ko-
ronnego, prywatnych zbiorów Jagiellonów lub wręcz
kolekcji króla Zygmunta Augusta - spełzła na
niczym. Orzeł prezentuje bowiem nietypowe dla
heraldyki państwowej atrybuty.
Ptak z symetrycznie rozpostartymi skrzydłami
siedzi na uciętej po bokach belce oplecionej przez
węża. Zadartą głowę, osadzoną na niezwykle długiej
szyi, zwraca w lewo. Wieńczy ją zamknięta korona,
którą tworzy koszyczek z trójliści. Skrzydła i pierś
nie są wymodelowane, lecz jakby wycięte z płaskiej,
faliście ukształtowanej formy. Na piersi tkwi owal-
ny kaboszon ze szmaragdem w wysokim, czworo-
listnym kaszcie ozdobionym ornamentem z węzłów
i trójliści. Orzeł umocowany jest na dwóch łańcu-
szkach spiętych małą rozetą z kółkiem, z której
zwisa gruszkowata perła na krótszym łańcuszku.
U spodu belki uczepiono trzy podobne perły. Całość
odlano ze złota z użyciem białej emalii opagm
(korpus ptaka) oraz zielonej transparentnej (wąż).
Poza wspomnianym szmaragdem, w oku umiesz-
czono mały rubin, a w wypełnieniu korony duży
kaboszon z granatu. Upierzenie ptaka jest zazna-
czone malowanymi złotem cętkami, w ten sam
sposób obwiedziono brzegi skrzydeł i ogona, pod-
kreślając graficzność formy, przywodzącej na myśl
paludament. Delikatne szrafowanie gałązki w spo-
sób umowny imituje korę drzewa. Rewers pokryty
emalią bez dopracowania szczegółów oraz brak oka
po tej stronie głowy czynią zeń przedmiot w za-
sadzie jednostronny.
Naiwna, po części groteskowa uroda ptaka —
zabawne uproszczenie konturu skrzydeł i nadmier-
nie wydłużona szyja, sprawiają, że trudno dlań
o analogię w obiegowym materiale porównawczym.
Popularność klejnotów orłowych bierze swój po-
czątek w antyku, a większość rozwiązań formalnych,
obecnych w sztuce średniowiecznej i nowożytnej,
została wypracowana w cesarskim Rzymie. Intere-
sujący w kontekście wawelskiego zabytku typ przed-
stawienia frontalnego o wyraźnej osi symetrii, z ka-
mieniem wyeksponowanym pośrodku torsu ptaka,
znany jest na przykład z szeregu realizacji w złot-
nictwie 1. połowy XIII wieku, by przywołać broszę
z Moguncji (Darmstadt, Hessisches Landesmuseum
— fig. 2)2, klejnot zdobiący figurę Złotej Madonny
w Essen (Munsterschatzkammer)3 i niezwykle zbli-
11 x 4 cm; waga 18,12 g; nr inw. 4744; na kółkach do
zawieszenia dwukrotnie powtórzony znak ET w prostokącie, bity
w Paryżu od r. 1864 na przedmiotach importowanych, znajdu-
jących się w handlu antykwarycznym lub w lombardach - E.
Beuąue, Dictionnaire des poinęons officiels franęais & etrangers,
anciens & modernes de leur creation (XrVe siecle) a nos jours,
t. I, Paris [brw.], s. 226, nr 1998. Wysokiej jakości emalia, stan
zachowania dobry, poza śladem naprawy uszkodzenia szyi wi-
docznym na rewersie; wygląd pereł i łańcuszków może wskazywać
na ich wymianę. Zakupiony - za radą dra Andrzeja Ciechano-
wieckiego z Londynu - w firmie Premsela & Hamburger w Am-
sterdamie (AZK Wawel, Teki prof. Jerzego Szabłowskiego, Różne
zakupy 1945-1976). Wzmiankowany w: A. Fischinger, Skarbiec
Koronny na Wawelu. Przewodnik, Kraków 1982 (wyd. 2), s. 24;
Kraków 1988 (wyd. 3), s. 16.
2 5,2 x 3,6 cm; nr inw. Kg 31: 10 - Die Zeit der Staufer. Ge-
schichte - Kunst - Kultur. Katalog der Ausstellung, t. I, red. R.
Haussherr, Stuttgart 1977, s. 479-480, poz. 604, t. I, ił. 419; R.
W. L i g h t b o w n, Mediaeual European Jewellery with a Catalogue
of the Collection in the Victoria & Albert Museurn, London 1992,
s. 179, 431, tabl. 51; J. Pietrusiński, Średniowieczne klejnoty
monarsze w złotym skarbie ze Środy Śląskiej [w:] Klejnoty monarsze.
Skarb ze Środy Śląskiej, red. J. Pietrusiński, J. Witkowski,
Wrocław 1996, s. 32-33, 61, ił. 36; toż samo, Warszawa 1996, s. 53.
-! Wys. ok. 4,5 cm - Lightbown, o. c, s. 179, ił. 84; Pie-
trusiński, o. c, s. 32, 61; toż samo, Warszawa 1996, s. 53.
157
Tom VI-VII, 1997/1998
PL ISSN 1230-3275
DARIUSZ NOWACKI, MAGDALENA PIWOCKA
ORZEŁ W SKARBCU KORONNYM NA WAWELU.
ZE STUDIÓW NAD KLEJNOTAMI DOBY MANIERYZMU
W roku 1963 zakupiono na Wawel klejnot
w kształcie białego Orła w koronie, rekomendo-
wany jako manierystyczne przetworzenie godła
Królestwa Polskiego (fig. la-b, tabl. I)1.
Prosty w rysunku i oszczędny w środkach złot-
niczych przedmiot nie spełnił pokładanych w nim
oczekiwań. Przy bliższym rozpoznaniu nadzieja na
znalezienie w nim reliktu utraconego Skarbca Ko-
ronnego, prywatnych zbiorów Jagiellonów lub wręcz
kolekcji króla Zygmunta Augusta - spełzła na
niczym. Orzeł prezentuje bowiem nietypowe dla
heraldyki państwowej atrybuty.
Ptak z symetrycznie rozpostartymi skrzydłami
siedzi na uciętej po bokach belce oplecionej przez
węża. Zadartą głowę, osadzoną na niezwykle długiej
szyi, zwraca w lewo. Wieńczy ją zamknięta korona,
którą tworzy koszyczek z trójliści. Skrzydła i pierś
nie są wymodelowane, lecz jakby wycięte z płaskiej,
faliście ukształtowanej formy. Na piersi tkwi owal-
ny kaboszon ze szmaragdem w wysokim, czworo-
listnym kaszcie ozdobionym ornamentem z węzłów
i trójliści. Orzeł umocowany jest na dwóch łańcu-
szkach spiętych małą rozetą z kółkiem, z której
zwisa gruszkowata perła na krótszym łańcuszku.
U spodu belki uczepiono trzy podobne perły. Całość
odlano ze złota z użyciem białej emalii opagm
(korpus ptaka) oraz zielonej transparentnej (wąż).
Poza wspomnianym szmaragdem, w oku umiesz-
czono mały rubin, a w wypełnieniu korony duży
kaboszon z granatu. Upierzenie ptaka jest zazna-
czone malowanymi złotem cętkami, w ten sam
sposób obwiedziono brzegi skrzydeł i ogona, pod-
kreślając graficzność formy, przywodzącej na myśl
paludament. Delikatne szrafowanie gałązki w spo-
sób umowny imituje korę drzewa. Rewers pokryty
emalią bez dopracowania szczegółów oraz brak oka
po tej stronie głowy czynią zeń przedmiot w za-
sadzie jednostronny.
Naiwna, po części groteskowa uroda ptaka —
zabawne uproszczenie konturu skrzydeł i nadmier-
nie wydłużona szyja, sprawiają, że trudno dlań
o analogię w obiegowym materiale porównawczym.
Popularność klejnotów orłowych bierze swój po-
czątek w antyku, a większość rozwiązań formalnych,
obecnych w sztuce średniowiecznej i nowożytnej,
została wypracowana w cesarskim Rzymie. Intere-
sujący w kontekście wawelskiego zabytku typ przed-
stawienia frontalnego o wyraźnej osi symetrii, z ka-
mieniem wyeksponowanym pośrodku torsu ptaka,
znany jest na przykład z szeregu realizacji w złot-
nictwie 1. połowy XIII wieku, by przywołać broszę
z Moguncji (Darmstadt, Hessisches Landesmuseum
— fig. 2)2, klejnot zdobiący figurę Złotej Madonny
w Essen (Munsterschatzkammer)3 i niezwykle zbli-
11 x 4 cm; waga 18,12 g; nr inw. 4744; na kółkach do
zawieszenia dwukrotnie powtórzony znak ET w prostokącie, bity
w Paryżu od r. 1864 na przedmiotach importowanych, znajdu-
jących się w handlu antykwarycznym lub w lombardach - E.
Beuąue, Dictionnaire des poinęons officiels franęais & etrangers,
anciens & modernes de leur creation (XrVe siecle) a nos jours,
t. I, Paris [brw.], s. 226, nr 1998. Wysokiej jakości emalia, stan
zachowania dobry, poza śladem naprawy uszkodzenia szyi wi-
docznym na rewersie; wygląd pereł i łańcuszków może wskazywać
na ich wymianę. Zakupiony - za radą dra Andrzeja Ciechano-
wieckiego z Londynu - w firmie Premsela & Hamburger w Am-
sterdamie (AZK Wawel, Teki prof. Jerzego Szabłowskiego, Różne
zakupy 1945-1976). Wzmiankowany w: A. Fischinger, Skarbiec
Koronny na Wawelu. Przewodnik, Kraków 1982 (wyd. 2), s. 24;
Kraków 1988 (wyd. 3), s. 16.
2 5,2 x 3,6 cm; nr inw. Kg 31: 10 - Die Zeit der Staufer. Ge-
schichte - Kunst - Kultur. Katalog der Ausstellung, t. I, red. R.
Haussherr, Stuttgart 1977, s. 479-480, poz. 604, t. I, ił. 419; R.
W. L i g h t b o w n, Mediaeual European Jewellery with a Catalogue
of the Collection in the Victoria & Albert Museurn, London 1992,
s. 179, 431, tabl. 51; J. Pietrusiński, Średniowieczne klejnoty
monarsze w złotym skarbie ze Środy Śląskiej [w:] Klejnoty monarsze.
Skarb ze Środy Śląskiej, red. J. Pietrusiński, J. Witkowski,
Wrocław 1996, s. 32-33, 61, ił. 36; toż samo, Warszawa 1996, s. 53.
-! Wys. ok. 4,5 cm - Lightbown, o. c, s. 179, ił. 84; Pie-
trusiński, o. c, s. 32, 61; toż samo, Warszawa 1996, s. 53.
157