DOI article:
Piwocka, Magdalena; Nowacki, Dariusz: Orzeł w Skarbcu Koronnym na Wawelu: ze studiów nad klejnotami doby manieryzmu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19893#0167
taki dobrze się tu tłumaczy. Habsburgowie, uzurpu-
jący sobie tytuł Monarchus Mundi i pretendujący do
panowania nad całym światem, włączyli glob do re-
pertuaru swoich oznak władzy18, sadowiąc na nim
Orła19. Taki symbol występuje m. in. w złotniczych
oprawach gemm z portretami Filipa II20 oraz kamei
Karola V namalowanej przez Antonio de Peredę
w słynnej Alegorii Vanitas21, a także na miniaturze
Georga Hoefhagla w zbiorze z lat 1591-1594, zawie-
rającej emblem Rudolfa II (fig. 6)22.
Innym celom służyły klejnoty orłowe o mniej
ustalonej przynależności, nie dopowiedzianej do-
datkowymi szczegółami. Zważywszy na kojarzone
z ptakiem zaszczytne cechy - do których przyjdzie
nam wrócić - możliwości adaptacji symbolu przez
dowolnego właściciela były wręcz nieograniczone.
Do egzemplarzy o takim profilu zalicza się na
przykład zawieszenie w kształcie Orła z wielkim
szmaragdem tworzącym korpus i wielobarwnymi
kamieniami na ogonie i skrzydłach (zbiory pry-
watne) (fig. 7)23. Kolorystyka (emalia na piórach)
może kiedyś przyczyni się do ustalenia jego po-
siadacza.
Już w pierwszej połowie XVI wieku niepomiernie
mnożą się świeckie zawieszenia, których tematem
są zwierzęta. Te dzieła kunsztu złotniczego naj-
wyższej klasy adresowane były do arystokratyczne-
go odbiorcy i przewidziane jako akcesoria repre-
zentacyjnego ubioru lub przedmioty pasji kolekcjo-
nerskiej. Na to rozróżnienie zdaje się wskazywać
niejednolite opracowanie form. Obok pełnoplasty-
cznych, wzbogaconych emalią odlewów przeznaczo-
nych do oglądania ze wszystkich stron, mamy do
czynienia z zawieszeniami o rewersach potrakto-
wanych sumarycznie, dostosowanych do ekspozycji
klejnotu na szyi, rękawie czy gorsecie sukni.
Wśród okazów kolekcjonerskich pokaźną grupę
stanowią wota składane w znanych, przeważnie
hiszpańskich sanktuariach24. Z jednym z nich -
Real Monasterio de Guadalupe - wiąże się tzw.
wotum Corteza ofiarowane w roku 1528, znane
z akwareli w Inuentario z około roku 1777 (fig.
8)25. Wyobrażona na nim skrzydlata jaszczurka
jest najwcześniejszym datowanym przykładem
renesansowego zoomorficznego zawieszenia. Głów-
ne cechy jego kompozycji - frontalność, symetria
układu torsu i skrzydeł, oś wyznaczona przez
kamień na piersi - pokrywają się z ogólnym
schematem obowiązującym we wcześniej omówio-
nych klejnotach heraldycznych i paraheraldycz-
nych, a równocześnie zapowiadają strukturę
pokaźnej grupy zawieszeń orłowych z drugiej po-
łowy XVI i pierwszych lat XVII wieku. Ich kom-
pozycja, oparta na trójkącie utworzonym przez
parę łańcuszków spiętych u szczytu rodzajem roze-
tki, ma u dołu zamknięcie w postaci belki (gałęzi),
na której wspierają się szpony ptaka. Ten rodzaj
podpory jest bliski rozwiązaniu podpowiedzianemu
przez naturę, a równocześnie zapewnia statykę
całego układu
Klasycznym przykładem tego kanonu, do któ-
rego należy i nasz klejnot, jest biały Orzeł
w Fitzwilliam Museum w Cambridge (fig. 9)26
i bardzo zbliżony do niego — w zbiorach pry-
watnych (fig. 10)27. Od poprzedniego różni się
rozbudowaniem centralnego kasztu, złożonego
z tablicowo oszlifowanego szmaragdu w wieńcu
z ośmiu rubinów. Taki sposób zdobienia korpusu
występuje na trzech innych egzemplarzach:
rzeźbiarskim Orle z antykwariatu Premsela &
Hamburger w Amsterdamie28 (fig. 11), kolorowa-
nym rysunku w Inuentario z Archivo del Real
P. E. Schramm, Sphaira. Globus. Reichsapfel, Stuttgart
1958, s. 12-19, 148-153.
19
O Orle na kuli ziemskiej por. K Sittl, Der Adler und
die Weltkugel ais Attribute des Zeus in der griechische und
rómische Kunst (Jahrbucher fur Classische Philologie, Supple-
ment, 14: 1885, s. 1-51). O trwałości symbolu świadczą wzorowane
na antyku regalia Napoleona I - E. Babelon, Les Medailles
historiąues du Regne de Napoleon le Grand, Paris 1912, s. 167;
K. Ostrowski, O lasce marszałka sejmu z lat 1830-1831
tw:] Curia Maior. Studia z dziejów kultury ofiarowane Andrzejowi
Ciechanowieckiemu, Warszawa 1990, s. 181-187.
20
Sanchez Canton, o.c, nr 3545, 3546; Abraham van
der Doorts Catalogue ofthe Collections of Charles I, wyd. O. Mi 1-
•ar, Glasgow 1960, s. 128, 221 (The Walpole Society, 37).
21
Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, nr inw. 771 - W.B.
Jordan, P. Cherry, Spanish Still Life from Velazquez to
G°ya, London 1995, s. 81, poz. 26; Muller, o.c, s. 50, il. 51.
Schriftmusterbuch Karola Bocskaya dla Rudolfa II, Wie-
deń, Kunsthistorisches Museum, nr inw. 975, fol. 13 - Th. A.
G. Wilberg Vignau-Schuurman, Die emblematische Ele-
mente im Werke Joris Hoefnagels, t. 2, Leiden 1969, poz.
268-270, il. 22.
23 Hackenbroch, o.c, s. 193, il. 533, tabl. XXII - jako
Praga, 1600-1610.
24 Muller, o.c, s. 96-97.
2j E. W. Palm, Renaissance Secular Jewellery in the
Cathedral of Ciudad TrujUlo (The Burlington Magazine, October
1951, s. 318, il. 13); P. E. Muller, The so-callcd Ex-Voto of
Hernan Cortes (The Connoisseur, 167: 1968, z. 674, s. 264-267);
Muller, o.c, s. 33, tabl. I.
26 14,3 x 5 cm; nr inw. M/P. 17-1938, w r. 1906 eksponowany
w Burlington Fine Art Club w Londynie jako własność hrabiny
Batowskiej - J. Evans, A History of Jewellery 1100-1870,
New York 1980, s. 29, il. 110 - datowany ok. 1620; C. Oman,
The Jewels of Our Lady of the Pilar at Saragossa (Apollo, 85:
June 1967, s. 400-406, il. lla).
27 Hackenbroch, o.c, s. 321, il. 839, tabl. XXXXV -
datowane 1570-1580.
28 Muller, o.c, s. 77, il. 113 - datowany na początek
w XVII. Z tego samego źródła pochodzi wawelski klejnot.
163
jący sobie tytuł Monarchus Mundi i pretendujący do
panowania nad całym światem, włączyli glob do re-
pertuaru swoich oznak władzy18, sadowiąc na nim
Orła19. Taki symbol występuje m. in. w złotniczych
oprawach gemm z portretami Filipa II20 oraz kamei
Karola V namalowanej przez Antonio de Peredę
w słynnej Alegorii Vanitas21, a także na miniaturze
Georga Hoefhagla w zbiorze z lat 1591-1594, zawie-
rającej emblem Rudolfa II (fig. 6)22.
Innym celom służyły klejnoty orłowe o mniej
ustalonej przynależności, nie dopowiedzianej do-
datkowymi szczegółami. Zważywszy na kojarzone
z ptakiem zaszczytne cechy - do których przyjdzie
nam wrócić - możliwości adaptacji symbolu przez
dowolnego właściciela były wręcz nieograniczone.
Do egzemplarzy o takim profilu zalicza się na
przykład zawieszenie w kształcie Orła z wielkim
szmaragdem tworzącym korpus i wielobarwnymi
kamieniami na ogonie i skrzydłach (zbiory pry-
watne) (fig. 7)23. Kolorystyka (emalia na piórach)
może kiedyś przyczyni się do ustalenia jego po-
siadacza.
Już w pierwszej połowie XVI wieku niepomiernie
mnożą się świeckie zawieszenia, których tematem
są zwierzęta. Te dzieła kunsztu złotniczego naj-
wyższej klasy adresowane były do arystokratyczne-
go odbiorcy i przewidziane jako akcesoria repre-
zentacyjnego ubioru lub przedmioty pasji kolekcjo-
nerskiej. Na to rozróżnienie zdaje się wskazywać
niejednolite opracowanie form. Obok pełnoplasty-
cznych, wzbogaconych emalią odlewów przeznaczo-
nych do oglądania ze wszystkich stron, mamy do
czynienia z zawieszeniami o rewersach potrakto-
wanych sumarycznie, dostosowanych do ekspozycji
klejnotu na szyi, rękawie czy gorsecie sukni.
Wśród okazów kolekcjonerskich pokaźną grupę
stanowią wota składane w znanych, przeważnie
hiszpańskich sanktuariach24. Z jednym z nich -
Real Monasterio de Guadalupe - wiąże się tzw.
wotum Corteza ofiarowane w roku 1528, znane
z akwareli w Inuentario z około roku 1777 (fig.
8)25. Wyobrażona na nim skrzydlata jaszczurka
jest najwcześniejszym datowanym przykładem
renesansowego zoomorficznego zawieszenia. Głów-
ne cechy jego kompozycji - frontalność, symetria
układu torsu i skrzydeł, oś wyznaczona przez
kamień na piersi - pokrywają się z ogólnym
schematem obowiązującym we wcześniej omówio-
nych klejnotach heraldycznych i paraheraldycz-
nych, a równocześnie zapowiadają strukturę
pokaźnej grupy zawieszeń orłowych z drugiej po-
łowy XVI i pierwszych lat XVII wieku. Ich kom-
pozycja, oparta na trójkącie utworzonym przez
parę łańcuszków spiętych u szczytu rodzajem roze-
tki, ma u dołu zamknięcie w postaci belki (gałęzi),
na której wspierają się szpony ptaka. Ten rodzaj
podpory jest bliski rozwiązaniu podpowiedzianemu
przez naturę, a równocześnie zapewnia statykę
całego układu
Klasycznym przykładem tego kanonu, do któ-
rego należy i nasz klejnot, jest biały Orzeł
w Fitzwilliam Museum w Cambridge (fig. 9)26
i bardzo zbliżony do niego — w zbiorach pry-
watnych (fig. 10)27. Od poprzedniego różni się
rozbudowaniem centralnego kasztu, złożonego
z tablicowo oszlifowanego szmaragdu w wieńcu
z ośmiu rubinów. Taki sposób zdobienia korpusu
występuje na trzech innych egzemplarzach:
rzeźbiarskim Orle z antykwariatu Premsela &
Hamburger w Amsterdamie28 (fig. 11), kolorowa-
nym rysunku w Inuentario z Archivo del Real
P. E. Schramm, Sphaira. Globus. Reichsapfel, Stuttgart
1958, s. 12-19, 148-153.
19
O Orle na kuli ziemskiej por. K Sittl, Der Adler und
die Weltkugel ais Attribute des Zeus in der griechische und
rómische Kunst (Jahrbucher fur Classische Philologie, Supple-
ment, 14: 1885, s. 1-51). O trwałości symbolu świadczą wzorowane
na antyku regalia Napoleona I - E. Babelon, Les Medailles
historiąues du Regne de Napoleon le Grand, Paris 1912, s. 167;
K. Ostrowski, O lasce marszałka sejmu z lat 1830-1831
tw:] Curia Maior. Studia z dziejów kultury ofiarowane Andrzejowi
Ciechanowieckiemu, Warszawa 1990, s. 181-187.
20
Sanchez Canton, o.c, nr 3545, 3546; Abraham van
der Doorts Catalogue ofthe Collections of Charles I, wyd. O. Mi 1-
•ar, Glasgow 1960, s. 128, 221 (The Walpole Society, 37).
21
Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, nr inw. 771 - W.B.
Jordan, P. Cherry, Spanish Still Life from Velazquez to
G°ya, London 1995, s. 81, poz. 26; Muller, o.c, s. 50, il. 51.
Schriftmusterbuch Karola Bocskaya dla Rudolfa II, Wie-
deń, Kunsthistorisches Museum, nr inw. 975, fol. 13 - Th. A.
G. Wilberg Vignau-Schuurman, Die emblematische Ele-
mente im Werke Joris Hoefnagels, t. 2, Leiden 1969, poz.
268-270, il. 22.
23 Hackenbroch, o.c, s. 193, il. 533, tabl. XXII - jako
Praga, 1600-1610.
24 Muller, o.c, s. 96-97.
2j E. W. Palm, Renaissance Secular Jewellery in the
Cathedral of Ciudad TrujUlo (The Burlington Magazine, October
1951, s. 318, il. 13); P. E. Muller, The so-callcd Ex-Voto of
Hernan Cortes (The Connoisseur, 167: 1968, z. 674, s. 264-267);
Muller, o.c, s. 33, tabl. I.
26 14,3 x 5 cm; nr inw. M/P. 17-1938, w r. 1906 eksponowany
w Burlington Fine Art Club w Londynie jako własność hrabiny
Batowskiej - J. Evans, A History of Jewellery 1100-1870,
New York 1980, s. 29, il. 110 - datowany ok. 1620; C. Oman,
The Jewels of Our Lady of the Pilar at Saragossa (Apollo, 85:
June 1967, s. 400-406, il. lla).
27 Hackenbroch, o.c, s. 321, il. 839, tabl. XXXXV -
datowane 1570-1580.
28 Muller, o.c, s. 77, il. 113 - datowany na początek
w XVII. Z tego samego źródła pochodzi wawelski klejnot.
163