Studia Waweliana (6/7.1997-1998)

cha Św.) (fig. 18)37. Okaz w kolekcji Thyssen-Bor-
nemisza stanowi zakończenie naszyjnika i nosi cechy
paraheraldyczne38. Natomiast zaginiony Orzeł ze
Szkatuły Królewskiej (do r. 1939 w Muzeum Książąt
Czartoryskich - fig. 19) - ściśle frontalny i syme-
trycznie osadzony na belce — ujawnia ślady
późniejszych przeróbek (rozeta dodana na piersi)
uniemożliwiających pełne odczytanie formy. Wobec
spustoszenia polskich zasobów klejnotowych przybli-
ża nas jednak do próby rekonstrukcji ich stanu
pierwotnego39. Znany z handlu antykwarycznego
ptak, którego pękaty tułów tworzy wielka perła,
poza usadowieniem na belce ma już niewiele wspól-
nego z wawelskim obiektem40. Znacznie mu bliższy
jest pięknie skomponowany Pelikan, wsparty na
belce, pochylony nad gniazdem piskląt wciśniętym
między jego potężne łapy (fig. 20). Rysunek całej
grupy zdradza rękę wytrawnego mistrza, a układ
pokrywa się z rozwiązaniami zawieszeń orłowych -
jedyna różnica tkwi w przeznaczeniu klejnotu41.

Ptak wieńczący monstrancję z klasztoru 00. Do-
minikanów w Podkamieniu (Kraków, klasztor 00.
Dominikanów - fig. 21), niejednoznaczny gatunkowo
- łączący cechy orła, pelikana i gołębia - należy do
typu takich właśnie pełnoplastycznych klejnotów.

Frontalny, z uniesionymi ażurowymi skrzydłami, oz-
dobionymi podobnie jak głowa i pierś - kamieniami
w nieregularnych wielobocznych kasztach, zwraca
uwagę wyjątkowym opracowaniem upierzenia. Prze-
strzennie wymodelowane w odlewie, pokryte białą
emalią dodatkowo laserowaną błękitem i różem, zy-
skuje drobiazgowe dopowiedzenie za sprawą czarnego
konturu oraz cętkowania i szrafowania. Masywne
łapy wsparte są nie na gałęzi, lecz na cokoliku
imitującym zieloną murawę. Sylweta skrzydeł,
wyraźnie podzielonych na pięć segmentów, kojarzy
się z ornamentem małżowinowym i datuje ptaka —
a także szereg innych aplikacji ostensorium - na
drugą tercję XVII wieku42.

Cztery inne Pelikany, pokrewne omawianej gru-
pie, prezentują warianty: o niemal zredukowanej
podstawie43, z łukowatym cokolikiem z kamieni44
oraz wpisaniem figury w kolisty otok (fig. 22) —
niezwykle rozpowszechnione w renesansowej biżu-
terii45.

Zaczepienie na wygiętej gałązce i trójkątny sche-
mat kompozycji, którego istotą jest umocowanie
pary łańcuszków u szczytu skrzydeł, powtarza się
w okazie ze zbiorów prywatnych - latającym smoku
(fig. 23)46, który przywodzi na myśl sławne wotum

37 5,5 x 5,8 cm - I. Polkowski, Skarbiec katedralny na
Wawelu w 32 tablicach autografowanych przedstawiony, Kraków
1882, tabl. nlb.; M. Rożek, Skarbiec katedry na Wawelu,
Kraków 1988, il. 33.

38 6,4 x 4,9 cm, nr inw. K.1340 - Gold and Siluer.
Treasures from the Thyssen-Bornemisza Collection, Milano 1987,
s. 68, poz. 63 - jako Hiszpania (?), ok. 1600.

39 Łańcuszki, na których umocowano ptaka, zwieńczone
koroną. Informacje o tym klejnocie zebrała P. mgr Ewa Cze-
pielowa w niepublikowanym raporcie z r. 1995 na temat strat
wojennych Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie.

40 7,2 x 3,8 cm - Collection Bourgeois Freres. Katalog der
Kunstsachen und Antiąuitaten des VI. bis XIX. Jahrhunderts,
J. M. Heberle (H. Lempertz Sóhne), Koln, 19-27 X 1904, poz.
561 - jako pelikan, Niemcy (?), koniec w. XVI

41 Pelikan - gwizdek, 7,5 x 5,4 cm; z kolekcji Melvina
Gutmana, 24 IV 1969 sprzedany na aukcji Sotheby's w Nowym
Jorku - P. Lesley, Renaissance Jewels and Jeweled Objects
from The Meluin Gutman Collection [The Baltimore Museum
of Art], Baltimore 1968, s. 78-79, poz. 25, il. przed s. 42 -
jako Hiszpania (?), ok. 1600; W. de Sager, New York: Par-
ke-Bernet Galleries (Weltkunst, 39: 1969, nr 8, s. 347-349).

42 Wys. 4,5 cm; rozpiętość skrzydeł 7,4 cm - L. Lepszy,
Monstrancja dominikańska z Podkamienia i złoty wieniec
królowej Bony (Rzeczy Piękne, 5: 1925, nr 5, s. 106-107,
109, tabl. IV; nr 6-8, s. 137, tabl. VIII) - jako Włochy,
przed 1756; J. Samek, Dzieje zlotnictwa w Polsce, Warszawa
1993, s. 42, 68, il. 160-161 - jako Kresy Wschodnie Rze-
czypospolitej, przed 1756. Dekoracja glorii nie wykazuje ja-
kichkolwiek cech osiemnastowiecznych, nosi znamiona wyrobu
z końca w. XVII z charakterystycznymi motywami wielo-
barwnych kwiatów o typowej dla tego okresu stylizacji, czy

też reminiscencjami małżowiny w skrzydłach aniołów pod-
trzymujących wieniec.

Wys. 8 cm; Z sanktuarium Madonny del Pilar w Sara-
gossie, Londyn, Victoria & Albert Museum, nr inw. 335-1870

- Evans, o.c, s. 26, il. 84 b - datowany ok. 1580; C. Oman,
The Jewels of Our Lady of the Pilar at Saragossa (Apollo,
85: June 1967, s. 404, il. II a) - datowany na początek
w. XVII; Princely Magnificence. Court Jewels of the Renaissance,
1500-1630, London 1980, s. 82-83, poz. 105 - datowany ok.
1550-1575; U. Krempel, R. Lightbown, J. Winter, Smalti,
gioielli, tabacchiere, Milano 1988, s. 46. Inny egzemplarz
w Umeleckoprumyslove Museum w Pradze, określony jako
szpilka, Czechy lub Niemcy pd., koniec w. XVI, nr inw. 67
594 - Rudolf II and Praąue. The Court and the City, Lon-
don-Genewa 1997, s. 742, poz. V 486.

44 Kunsthauses am Museum, Carola van Ham, Kolonia,
aukcja 14-17 X 1964 (Weltkunst, 34: 1964, nr 18, s. 709)
datowane ok. 1600.

4j Dwa niemal identyczne zawieszenia: dawniej w zbiorach
Ghezy Karasza w Budapeszcie oraz z The Taft Museum
w Cincinnati - C. Pulsky, E. Radisics, E. Mołinier, Chefs

- d'oeuvre d'orfevrerie ayant figurę d V Ezposition de Budapest,
Paris-Budapest, New York, Londres 1885, t. I, s. 18 - datowane
na w. XVII; Hackenbroch, o.c, s. 322, il. 841 - datowane
na koniec w. XVI. Por. zakomponowane w kole zawieszenia
z papugami: w zbiorach Thyssen-Bornemisza - Gold and Sil-
uer..., s. 64, poz. 57 - jako środkowa Europa, koniec w. XVI,
a także w The Walters Art Gallery w Baltimore, nr inw.
44.521 - Jewelry. Ancient to Modern. A Studio Book, Baltimore
1980, s. 193, poz. 525 - jako Europa, w. XVI.

46 Zbiory prywatne - Hackenbroch, o.c., s. 323, il. 844
A, B, tabl. XXXXII - jako Hiszpania, koniec w. XVI.

166