DOI Artikel:
Nowacki, Dariusz; Piwocka, Magdalena: Orzeł w Skarbcu Koronnym na Wawelu: ze studiów nad klejnotami doby manieryzmu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.19893#0175
31. Orzeł z kamieniem w gnieździe - emblem
w: Typotius, Symbola diuina..., Praga 1601
(fot. Bibl. Jag.)
Nieodłączne od formacji intelektualnej humani-
zmu myślenie emblematyczne, tyleż zawdzięczające
tradycji średniowiecznej co nowo odkrytej spuściźnie
antyku80 — znalazło wyjątkowo wdzięczne pole do
realizacji w renesansowych klejnotach. To je właśnie
pojmowano jako dewizy - enseignes, osobiste znaki,
za pomocą których właściciel sam się określał, eks-
ponował swoje ideały bądź składał wyrafinowany
hołd suwerenowi lub damie serca81. Takie treści,
podobne do aluzji zawartych w haftach emblematy-
cznych zdobiących odzież82, szczególnie trafnie wy-
rażały zawieszenia w kształcie figurek zwierząt.
Wśród nich w drugiej połowie XVI wieku prym
wiodą ptasie, a zwłaszcza orłowe klejnoty, o symbolice
jednoznacznej dla odbiorcy wykształconego na Pli-
niuszu, Paradinie i Ojcach Kościoła. Już starożytni
pisarze utrwalili w literaturze encyklopedycznej i
32. Orzeł - emblem kardynała Franciszka Gonzagi
w: Typotius, Symbola diuina..., Praga 1601
(fot. S. Łopatka)
moralizatorskiej pozytywne konotacje Orła, wywie-
dzione z jego cech fizycznych - dalekosiężnego wzro-
ku, siły, szybkości. W kategoriach religijnych odbierał
cześć jako upostaciowanie najwyższego bóstwa; był
też uznawany za istotę przenoszącą do nieśmiertel-
ności cezarów i herosów — Aquila psychopompos.
Przyjęcie króla ptaków, atrybutu Jowisza, jako im-
perialnego Orła - Victrix Aguila - przez Cesarstwo
Rzymskie na stulecia przypieczętowało jego pozycję
na szczytach symboliki władzy83. Odwołania do niej
powtarzają się i na niższych szczeblach hierarchii
- w pochwale przymiotów doskonałego księcia lub
monarchy, w sferze pojęć takich jak sprawiedliwość,
nieustraszoność, miłosierdzie, troska o poddanych84.
Piero Valeriano, który w roku 1556 poświęca Orłom
cały rozdział swej Hieroglyphica, wylicza różne zna-
czenia ptaka: Imperatoria maiestas, Benignitas, So-
li. Green, Shakespeare and the Emblem Writers, London
1870; R. Klein, La Theorie de l'expression figuree dans les traites
italiens sur les „imprese", 1565-1612, Geneve 1957, s. 320-341
(Bibliotheąue d'Humanisme et Renaissance, 19); M. Pr a z, Studies
in Seuenteenth-century Imagery, t. 2: Bibliography of Emblem
Books, London 1947 (Studies of the Warburg Institute, 3); E. F.
von Monroy, Embleme und Emblembucher in den Niederlanden
1560-1630. Eine Geschwhte der Wandlung ihres Illustrationsstils,
Utrecht 1964 (Bibliotheca Emblematica, 2); L. Volkmann, Bil-
derschriften der Renaissance. Hieroglyphik und Emblematik in
ihren Beziehungen und Fortwirkungen, Nieuwkoop 1962; W. Hec-
kscher, K A. Wirth, Emblem, Emblembuch [w:] Reallexikon
zur deutschen Kunstgeschichte, t. V, szp. 85-228; G. de Terva-
rent, Les animaux symboliąue dans les bordures des tapisseries
bruxelloises au XVT siecle, Bruxelles 1968 (Academie Royale de
Belgiąue, Classe des Beaux-Arts, Memoires, XIII, z. 3); J. Land-
wehr, Fable-Books Printed in the Low Countries. A Concise
Bibliography until 1800, Niewkoop 1963; Idem, German Emblem
Books 1531-1888. A Bibliography, Utrecht 1972.
81 H. Mi e de ma, The Term Emblema in Alciati (Journal
of the Warburg and Courtauld Institutes, 31: 1968, s. 236).
Alciati w liście z roku 1522 do wydawcy Francesca Calva
donosił, że „W każdym epigramie wynajduje coś miłego i za-
bawnego, wziętego z historii lub z natury, według czego malarze,
złotnicy i odlewnicy mogą kształtować przedmioty, które na-
zywamy enseignes i które nosimy na swych kapeluszach i uży-
wamy w charakterze naszych znaków, takich jak kotwica
Aldusa, gołąb Frobeniusa czy słoń Calvo".
8 M. Piw o cka, Aparat królewski - zespól szat liturgicznych
z klasztoru SS. Wizytek w Warszawie (Folia HA, 21: 1985,
s. 105-113).
83 A. von Domaszewski, Die Fahnen im rómischen Heere,
Wien 1885 (Abhandlungen des Archaologisch-Epigraphischen Se-
minars der Universitat Wien, 5); O. K e 11 e r, Thiere des classischen
Altertums in culturgeschichtlicher Beziehung, Innsbruck 1887,
s. 242-244; Idem, Die antike Tierwelt, t. II, Leipzig 1913, s. 1-5.
P. E.Schramm, Herrschaftszeichen und Staatsymbolik, Stuttgart
1954, t. I, passim (Monumenta Germaniae Historica, 13); R. Wit-
t ko w er, Eagle and Serpent [w:] Allegory and the Migration of
Symbols, London 1987, s. 29.
84 H. Kallenbach, Adler [w:] Reallexikon zur deutschen
Kunstgeschichte, t. I, Stuttgart 1937, szp. 172-179; A. Henkel,
A. Schóne, Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI.
und XVII. Jahrhunderts, Stuttgart-Weimar 1967, s. 758-780.
171
w: Typotius, Symbola diuina..., Praga 1601
(fot. Bibl. Jag.)
Nieodłączne od formacji intelektualnej humani-
zmu myślenie emblematyczne, tyleż zawdzięczające
tradycji średniowiecznej co nowo odkrytej spuściźnie
antyku80 — znalazło wyjątkowo wdzięczne pole do
realizacji w renesansowych klejnotach. To je właśnie
pojmowano jako dewizy - enseignes, osobiste znaki,
za pomocą których właściciel sam się określał, eks-
ponował swoje ideały bądź składał wyrafinowany
hołd suwerenowi lub damie serca81. Takie treści,
podobne do aluzji zawartych w haftach emblematy-
cznych zdobiących odzież82, szczególnie trafnie wy-
rażały zawieszenia w kształcie figurek zwierząt.
Wśród nich w drugiej połowie XVI wieku prym
wiodą ptasie, a zwłaszcza orłowe klejnoty, o symbolice
jednoznacznej dla odbiorcy wykształconego na Pli-
niuszu, Paradinie i Ojcach Kościoła. Już starożytni
pisarze utrwalili w literaturze encyklopedycznej i
32. Orzeł - emblem kardynała Franciszka Gonzagi
w: Typotius, Symbola diuina..., Praga 1601
(fot. S. Łopatka)
moralizatorskiej pozytywne konotacje Orła, wywie-
dzione z jego cech fizycznych - dalekosiężnego wzro-
ku, siły, szybkości. W kategoriach religijnych odbierał
cześć jako upostaciowanie najwyższego bóstwa; był
też uznawany za istotę przenoszącą do nieśmiertel-
ności cezarów i herosów — Aquila psychopompos.
Przyjęcie króla ptaków, atrybutu Jowisza, jako im-
perialnego Orła - Victrix Aguila - przez Cesarstwo
Rzymskie na stulecia przypieczętowało jego pozycję
na szczytach symboliki władzy83. Odwołania do niej
powtarzają się i na niższych szczeblach hierarchii
- w pochwale przymiotów doskonałego księcia lub
monarchy, w sferze pojęć takich jak sprawiedliwość,
nieustraszoność, miłosierdzie, troska o poddanych84.
Piero Valeriano, który w roku 1556 poświęca Orłom
cały rozdział swej Hieroglyphica, wylicza różne zna-
czenia ptaka: Imperatoria maiestas, Benignitas, So-
li. Green, Shakespeare and the Emblem Writers, London
1870; R. Klein, La Theorie de l'expression figuree dans les traites
italiens sur les „imprese", 1565-1612, Geneve 1957, s. 320-341
(Bibliotheąue d'Humanisme et Renaissance, 19); M. Pr a z, Studies
in Seuenteenth-century Imagery, t. 2: Bibliography of Emblem
Books, London 1947 (Studies of the Warburg Institute, 3); E. F.
von Monroy, Embleme und Emblembucher in den Niederlanden
1560-1630. Eine Geschwhte der Wandlung ihres Illustrationsstils,
Utrecht 1964 (Bibliotheca Emblematica, 2); L. Volkmann, Bil-
derschriften der Renaissance. Hieroglyphik und Emblematik in
ihren Beziehungen und Fortwirkungen, Nieuwkoop 1962; W. Hec-
kscher, K A. Wirth, Emblem, Emblembuch [w:] Reallexikon
zur deutschen Kunstgeschichte, t. V, szp. 85-228; G. de Terva-
rent, Les animaux symboliąue dans les bordures des tapisseries
bruxelloises au XVT siecle, Bruxelles 1968 (Academie Royale de
Belgiąue, Classe des Beaux-Arts, Memoires, XIII, z. 3); J. Land-
wehr, Fable-Books Printed in the Low Countries. A Concise
Bibliography until 1800, Niewkoop 1963; Idem, German Emblem
Books 1531-1888. A Bibliography, Utrecht 1972.
81 H. Mi e de ma, The Term Emblema in Alciati (Journal
of the Warburg and Courtauld Institutes, 31: 1968, s. 236).
Alciati w liście z roku 1522 do wydawcy Francesca Calva
donosił, że „W każdym epigramie wynajduje coś miłego i za-
bawnego, wziętego z historii lub z natury, według czego malarze,
złotnicy i odlewnicy mogą kształtować przedmioty, które na-
zywamy enseignes i które nosimy na swych kapeluszach i uży-
wamy w charakterze naszych znaków, takich jak kotwica
Aldusa, gołąb Frobeniusa czy słoń Calvo".
8 M. Piw o cka, Aparat królewski - zespól szat liturgicznych
z klasztoru SS. Wizytek w Warszawie (Folia HA, 21: 1985,
s. 105-113).
83 A. von Domaszewski, Die Fahnen im rómischen Heere,
Wien 1885 (Abhandlungen des Archaologisch-Epigraphischen Se-
minars der Universitat Wien, 5); O. K e 11 e r, Thiere des classischen
Altertums in culturgeschichtlicher Beziehung, Innsbruck 1887,
s. 242-244; Idem, Die antike Tierwelt, t. II, Leipzig 1913, s. 1-5.
P. E.Schramm, Herrschaftszeichen und Staatsymbolik, Stuttgart
1954, t. I, passim (Monumenta Germaniae Historica, 13); R. Wit-
t ko w er, Eagle and Serpent [w:] Allegory and the Migration of
Symbols, London 1987, s. 29.
84 H. Kallenbach, Adler [w:] Reallexikon zur deutschen
Kunstgeschichte, t. I, Stuttgart 1937, szp. 172-179; A. Henkel,
A. Schóne, Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI.
und XVII. Jahrhunderts, Stuttgart-Weimar 1967, s. 758-780.
171