DOI Artikel:
Nowacki, Dariusz; Piwocka, Magdalena: Orzeł w Skarbcu Koronnym na Wawelu: ze studiów nad klejnotami doby manieryzmu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.19893#0177
Najpopularniejsze zbiory z przełomu XVI i XVII
wieku, pióra Joachima Camerariusa i Jacoba Ty-
potiusa, przynoszą m. in. emblemy Orła z kamie-
niem w gnieździe, opatrzone wziętym z Pliniusza
komentarzem mówiącym o umocnieniu charakteru
(fig. 31)91; przedstawieniem o takiej wymowie zdaje
się być Orzeł w klejnocie z Iparmiiveszeti Muzeum
w Budapeszcie92. Zawarta u Typotiusa inwencja
dla kardynała Franciszka Gonzagi z lemmą: Bella
gerant alii (fig. 32), najwyraźniej oparta na rzym-
skim reliefie z czasów Trajana w kościele SS.
Apostoli w Rzymie93, prezentująca Orła na belce,
z której wyrastają oliwne gałęzie - wydaje się
bardzo bliska ujęciom klejnotowym.
W zestawieniu króla przestworzy, uznawanego
za uosobienie szlachetności i najwyższych cnót, z wę-
żem — istotą przyziemną, wcielającą cechy niskie
i plugawe - upatrywano zawsze symbol odwiecznej
walki dobra i zła, światła i ciemności, Chrystusa
i szatana94, znak zwycięstwa nad śmiercią i Zmar-
twychwstania. Topos ten i jego plastyczne obrazo-
wanie przeniosły się do renesansowej emblematyki
za sprawą autorów antycznych — jako aksjomat.
Pliniusz podpierał wywód o nim wierszem z Cyce-
rona95. Choć rodowód motywu jest starszy i uniwer-
salny, nie ulega wątpliwości, że przeszedł on do
emblematyki z rzymskiego źródła. Wątek chrześci-
jański nałożył się na te dawno ugruntowane pojęcia
wzmagając niejako wymowę pozytywnych symboli
i wyostrzając kontrasty w obrazie dychotomicznej
pary przeciwieństw. Twórcom klejnotów z Orłami
0 tej właśnie tematyce grafika ilustrująca imprezy
mogła służyć jako bezpośredni wzór lub tylko inspi-
racja. Najwięcej przykładów monarszej emblematyki
orłowej oraz aluzji do nieprzyjaźni Węża (smoka)
1 Orła znajdujemy u Typotiusa (fig. 33-36). Są to
m. in. emblem V (dla królów Danii) z lemmą Di-
D I A L O C O
DELLIMPRE-
SE MILITARI ET
A M O R. O S E
Di Monfignor Giouio Vcfcouo di Noccra;
Et dd S. G.ibriel Symeoni Fiorentino.
Convn ragionamcnto di M. Lodouico Da
menichi,nel medefimo Ibggetto.
Con U TauoU.
IN L T O N E,
ApprcfTo Guglielmo Homilio.
' S 7 4-
37. Sygnet drukarski Guglielma Rovilliusa, Lyon 1574
(fot. Zakład Repr. BNW)
minicandum, a także kilka odnoszących się do zma-
gań Cesarstwa z Turkami (emblem Rudolfa II -
Orzeł dwugłowy na skale, po której pełzną węże,
oraz emblem Maksymiliana II - Orzeł na globie
oplecionym wężami, triumfalnie dzierżący w dziobie
niebezpiecznego gada)96.
Także sygnet drukarski oficyny Guglielma Ro-
villiusa w Lyonie, z mottem In Yirtute et Fortuna,
ukazuje Orła na kuli atakowanego przez węże (fig.
37)97. Ten motyw eksponują trzy zachowane klej-
noty orłowe, spośród których sztaufijska kamea
w Monachium (Schatzkammer der Residenz) z oko-
P. Valeriano, Hieroglyphica siue de sacris aegyptiorum
literis commentarii, Basileae 1556; Liber XIX: De Aąuila, s.
137-140.
86 C. Parad i n, Symbola heroica M. Claudii Paradini
Belliocensis Canonici et D. Gabrielis Symeonis, Antverpiae
1583, s. 206-207: Celo imperium louis extulit ales.
87 I. Ruscelli, Le Imprese illustri [...] 1566. Libro Secondo,
Venetia 1584 (wyd. 2), s. 328-330.
88 Paradin, o.c, s. 183.
89 J. de Boria, Emblemata moralia [...], Berolini 1697
(łaciński przekład hiszpańskiego oryginału dedykowanego Fili-
powi II: Empresas morales, Pragae 1581), emblem VI, s. 12-13.
90 N. Reusner, Emblemata... Partim Ethica et Physica:
partim uero Historica & Hieroglyphica, Francofurti 1581, emb-
lem XXXIX, s. 101.
91 J. Camerarius, Symbolorum et Emblematum ex Vola-
tilibus et Insectis, Nurnberg 1597, emblem VII: In Tempore
Munit; I. Typotius, Symbola diuina et humana, Pragae 1601-
1602, Symbola S. Crucis, Hierographia Gemina II, emblem: In
Virtute Tua. Por. P.C.B. Gueroult, Plinius Caius Secundus
„Histoire naturelle des animaux", t. II, Paris 1802, s. 216-217.
92 8,3 x 5,5 cm; nr inw. 51.1042 - A. Hejj-Detari, Ancient
joyaux hongrois, Budapest 1965, s. 36, 60, ii. 30 - ptak
określony jako pelikan, całość datowana na koniec w. XVII.
93 Ph. Pray Bober, R. Rubinstein, Renaissance Artists
and Antiąue Sculpture. A Handbook of Sources, London 1987,
s. 219-220, ił. 186.
94 Keller, Thiere..., s. 246-247; Th. Schneider, E. Stem-
pli nger, Adler [w:] Reallexikon fiir Antike und Christentum,
t. I, Stuttgart 1950, szp. 89, 92-93; Wittkower, o.c, s. 16-44,
188-196.
95 Gueroult, o.c., s. 394-395.
96 Typotius, o.c, Hierographia Simplex V, s. 372-373;
Romanorum Imperatores, Hierographia Gemina XXXVII,
s. 162-163: Utrunąue; Hierographia Gemina XXVIII: Dominus
Providebit.
97 Por. karta tytułowa dzieła P. Giovio, Dialogo deli
imprese militari et amorose, Lyon 1574.
173
wieku, pióra Joachima Camerariusa i Jacoba Ty-
potiusa, przynoszą m. in. emblemy Orła z kamie-
niem w gnieździe, opatrzone wziętym z Pliniusza
komentarzem mówiącym o umocnieniu charakteru
(fig. 31)91; przedstawieniem o takiej wymowie zdaje
się być Orzeł w klejnocie z Iparmiiveszeti Muzeum
w Budapeszcie92. Zawarta u Typotiusa inwencja
dla kardynała Franciszka Gonzagi z lemmą: Bella
gerant alii (fig. 32), najwyraźniej oparta na rzym-
skim reliefie z czasów Trajana w kościele SS.
Apostoli w Rzymie93, prezentująca Orła na belce,
z której wyrastają oliwne gałęzie - wydaje się
bardzo bliska ujęciom klejnotowym.
W zestawieniu króla przestworzy, uznawanego
za uosobienie szlachetności i najwyższych cnót, z wę-
żem — istotą przyziemną, wcielającą cechy niskie
i plugawe - upatrywano zawsze symbol odwiecznej
walki dobra i zła, światła i ciemności, Chrystusa
i szatana94, znak zwycięstwa nad śmiercią i Zmar-
twychwstania. Topos ten i jego plastyczne obrazo-
wanie przeniosły się do renesansowej emblematyki
za sprawą autorów antycznych — jako aksjomat.
Pliniusz podpierał wywód o nim wierszem z Cyce-
rona95. Choć rodowód motywu jest starszy i uniwer-
salny, nie ulega wątpliwości, że przeszedł on do
emblematyki z rzymskiego źródła. Wątek chrześci-
jański nałożył się na te dawno ugruntowane pojęcia
wzmagając niejako wymowę pozytywnych symboli
i wyostrzając kontrasty w obrazie dychotomicznej
pary przeciwieństw. Twórcom klejnotów z Orłami
0 tej właśnie tematyce grafika ilustrująca imprezy
mogła służyć jako bezpośredni wzór lub tylko inspi-
racja. Najwięcej przykładów monarszej emblematyki
orłowej oraz aluzji do nieprzyjaźni Węża (smoka)
1 Orła znajdujemy u Typotiusa (fig. 33-36). Są to
m. in. emblem V (dla królów Danii) z lemmą Di-
D I A L O C O
DELLIMPRE-
SE MILITARI ET
A M O R. O S E
Di Monfignor Giouio Vcfcouo di Noccra;
Et dd S. G.ibriel Symeoni Fiorentino.
Convn ragionamcnto di M. Lodouico Da
menichi,nel medefimo Ibggetto.
Con U TauoU.
IN L T O N E,
ApprcfTo Guglielmo Homilio.
' S 7 4-
37. Sygnet drukarski Guglielma Rovilliusa, Lyon 1574
(fot. Zakład Repr. BNW)
minicandum, a także kilka odnoszących się do zma-
gań Cesarstwa z Turkami (emblem Rudolfa II -
Orzeł dwugłowy na skale, po której pełzną węże,
oraz emblem Maksymiliana II - Orzeł na globie
oplecionym wężami, triumfalnie dzierżący w dziobie
niebezpiecznego gada)96.
Także sygnet drukarski oficyny Guglielma Ro-
villiusa w Lyonie, z mottem In Yirtute et Fortuna,
ukazuje Orła na kuli atakowanego przez węże (fig.
37)97. Ten motyw eksponują trzy zachowane klej-
noty orłowe, spośród których sztaufijska kamea
w Monachium (Schatzkammer der Residenz) z oko-
P. Valeriano, Hieroglyphica siue de sacris aegyptiorum
literis commentarii, Basileae 1556; Liber XIX: De Aąuila, s.
137-140.
86 C. Parad i n, Symbola heroica M. Claudii Paradini
Belliocensis Canonici et D. Gabrielis Symeonis, Antverpiae
1583, s. 206-207: Celo imperium louis extulit ales.
87 I. Ruscelli, Le Imprese illustri [...] 1566. Libro Secondo,
Venetia 1584 (wyd. 2), s. 328-330.
88 Paradin, o.c, s. 183.
89 J. de Boria, Emblemata moralia [...], Berolini 1697
(łaciński przekład hiszpańskiego oryginału dedykowanego Fili-
powi II: Empresas morales, Pragae 1581), emblem VI, s. 12-13.
90 N. Reusner, Emblemata... Partim Ethica et Physica:
partim uero Historica & Hieroglyphica, Francofurti 1581, emb-
lem XXXIX, s. 101.
91 J. Camerarius, Symbolorum et Emblematum ex Vola-
tilibus et Insectis, Nurnberg 1597, emblem VII: In Tempore
Munit; I. Typotius, Symbola diuina et humana, Pragae 1601-
1602, Symbola S. Crucis, Hierographia Gemina II, emblem: In
Virtute Tua. Por. P.C.B. Gueroult, Plinius Caius Secundus
„Histoire naturelle des animaux", t. II, Paris 1802, s. 216-217.
92 8,3 x 5,5 cm; nr inw. 51.1042 - A. Hejj-Detari, Ancient
joyaux hongrois, Budapest 1965, s. 36, 60, ii. 30 - ptak
określony jako pelikan, całość datowana na koniec w. XVII.
93 Ph. Pray Bober, R. Rubinstein, Renaissance Artists
and Antiąue Sculpture. A Handbook of Sources, London 1987,
s. 219-220, ił. 186.
94 Keller, Thiere..., s. 246-247; Th. Schneider, E. Stem-
pli nger, Adler [w:] Reallexikon fiir Antike und Christentum,
t. I, Stuttgart 1950, szp. 89, 92-93; Wittkower, o.c, s. 16-44,
188-196.
95 Gueroult, o.c., s. 394-395.
96 Typotius, o.c, Hierographia Simplex V, s. 372-373;
Romanorum Imperatores, Hierographia Gemina XXXVII,
s. 162-163: Utrunąue; Hierographia Gemina XXVIII: Dominus
Providebit.
97 Por. karta tytułowa dzieła P. Giovio, Dialogo deli
imprese militari et amorose, Lyon 1574.
173