Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. gr. 288
Sammlung liturgischer Gesänge und theologischer Texte
Pergament, Papier · 2, 262, 1 Bll. · 19,7–20,5 × 14,5–16 cm · Byzantinisches Reich (?) · I. 12. Jh. / II. 14. Jh. (?) / III., IV. 12. Jh.
- Schlagwörter (GND)
- Psalter / Byzantinische Liturgie / Liturgisches Handbuch / Theologie / Hymnen / Gottesgebärerin / Menologium / Heiligenkalender / Liturgie / Byzantinischer Gesang / Psalmen / Odae Salomonis / Orthodoxe Theologie / Musik / Gebete / Palimpsest.
- Diktyon-Nr.
- 66020.
1ar–v | vacat | |
2ar | Schenkungsexlibris | |
2av | vacat | |
Faszikel I | ||
1) | 1r–162r | Septuaginta, Psalmi |
2) | 162r–v | Anonymus, Prooemium Acathisti |
3) | 162v | Anonymus, Theotocium |
4) | 162v–166r | Ephraem Syrus, Precatio ad Dei matrem |
5) | 166v | Septuaginta, Psalmus CLI |
6) | 167r–180v | Septuaginta, Odae |
7) | 180v–181r | Anonymus, Oratio pro universo orbe |
8) | 181r–187r | Iohannes Chrysostomus, Oratio |
9) | 187r–189v | Anonymus, Oratio |
10) | 189v–195v | Anonymus, Ordo et Officium magnarum horarum et intermediarum |
11) | 195v–200v | Anonymus, Ordo et descriptio completoriorum magnorum |
Faszikel II | ||
12) | 201r–202v | Basilius Caesariensis, Officium Sanctae Communionis |
13) | 202v–203v | Iohannes Chrysostomus, Oratio |
14) | 203v–206v | Symeon Metaphrastes, Oratio |
15) | 206v–207r | Symeon Metaphrastes, Stichoi |
16) | 207r–208r | Anonymus, Precationes |
17) | 208v | Anonymus, Oratio mediae noctis |
Faszikel III | ||
18) | 209r–218v | Anonymus, Acathistus in Deiparam |
19) | 218v–220v | Anonymus, Canon in Deiparam |
20) | 220v–223r | Anonymus, Canon in Deiparam |
21) | 223r–226v | Anonymus, Canon in Deiparam |
22) | 226v–240v, 242r–247v, 241r | Anonymus, Menologium |
23) | 241r–v, 248r–251r | Anonymus, Troparia paschalia |
24) | 251r–256v | Anonymus, Troparia iuxta Octoechum |
Faszikel IV | ||
25) | 257r | Eustratius (zugeschrieben), Precatio Eustratii |
26) | 257r–v | Anonymus, Precatio |
27) | 257v | Anonymus, Precatio |
28) | 258r | Credo |
29) | 258r–v | Pater noster |
30) | 258v–259r | Gloria |
31) | 259r–261v | Anonymus, De Spiritus Sancti processione |
32) | 261v | Iohannes Chrysostomus, Sermo brevis in pascha |
33) | 262r | Anonymus, Precatio pro defuncta imperatrice Eudocia |
Kodikologische Beschreibung
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Pergament, f. 201–208 Papier, Vorsatzblätter Papier.
- Umfang
- 2, 262, 1 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 19,7–20,5 × 14,5–16 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- Hs. aus 4 Faszikeln zusammengesetzt (I. Bl. 1–200; II. Bl. 201–208; III. Bl. 209–256; IV. Bl. 257–262). (I-1)1a + … + (I-1)263*. Vorderspiegel könnte Gegenbl. zu f. 1a sein (unsicher), Hinterspiegel Gegenbl. zu 263*. Bll. entfernt hinter 11, 12, 43, 44, 60, 61, 91, 94, 114, 119, 139, 142, 155, 156, 227, 228, 223, 238.
- Foliierung
- Vatikanische Foliierung mit arabischen Zahlen (f. 1–262). Die Bezeichnung der ungez. Bll. folgt dem Digitalisat (1a, 2a, 263*).
- Lagenzählung
- Griechische Zahlen zu Beginn jedes Faszikels unten rechts (α’–λα’, nicht überall sichtbar). Zwischen dem 25. und dem 26. Quaternio ist ein Papierquaternio ohne Zählung eingeheftet.
- Zustand
- Größtenteils gut erhalten, einige Bll. am Ende stark beschädigt. Aber auch in der Mitte gibt es viele Schäden, teilweise wurde auch schadhaftes Pergament verwendet.
- Buchgestaltung
- Die Hs. besteht aus drei oder vier Faszikeln. Der zweite aus Papier ist an Pergamentstreifen geheftet und zwischen die 25. und 26. Lage gebunden worden, die vorher wahrscheinlich einen einzigen Faszikel gebildet hatten. Alle Bll. ab 257 sind wahrscheinlich später hinzugefügt worden. Die Gesänge sind ohne Noten notiert.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Stempel der BAV auf 1r und 262r; 1r Capsa-Nr. C. 103, Fugger-Signatur p. 128 b. F. No. 22.
- Einband
- Roter Ledereinband der BAV aus der Zeit von Kardinalbibliothekar Francesco Saverio de Zelada und Papst Pius VI.; späterer Rücken mit goldenen Wappenstempeln von Papst Pius IX. (oben) und Kardinalbibliothekar Angelo Mai (unten), vgl. Schunke, Einbände, Bd. 2, S. 909.
- Provenienz
- Augsburg / Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- Aus den Beständen von Ulrich Fugger. Wahrscheinlich bildeten der erste und dritte Faszikel die ursprüngliche Handschrift. Der prunkvolle Schmuck auf 1r lässt eine Verwendung für liturgische Zwecke vermuten.
- Literatur
- Stevenson, Graeci, S. 162f.; PaR; MR; Follieri 1960-69; Janko Šagi, Problema historiae codicis B, in: Divus Thomas 75, No. 1, 1972, S. 3–29; hier S. 22–23 und 28; Παναγιώτης Βοκοτοπουλος, Ένα άγνωστο χειρόγραφο του κωδικογράφου Ιωάσαφ και οι μικρογραφίες του: το ψαλτήριο, Christ Church Arch. W. Gr. 61 (πίν. 100–104), in: Δελτιον τῆς χριστιανικῆς ἀρχαιολογικῆς ἑταιρείας 8, 1976, S. 181; Gregor M. Hanke, Vesper und Orthros des Kathedralritus der Hagia Sophia zu Konstantinopel. Eine strukturanalytische
und entwicklungsgeschichtliche Untersuchung unter besonderer Berücksichtigung der
Psalmodie und der Formulare in den Euchologien (Teil I), Diss. Frankfurt/M. 2002, S. 134; Georgi Parpulov, Toward a History of Byzantine Psalters ca. 850–1350 AD, Plovdiv 2014, S. 59 (Fußnote 50, zu f. 209r), 283 (Fußnote 14, zu f. 56v–57r).
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
Faszikel I (Bl. 1–200)
- Sachtitel / Inhalt
- Psalmen und andere Gebete.
Kodikologische Beschreibung
- Entstehungsort
- Byzantinisches Reich (?).
- Entstehungszeit
- 12. Jh.
- Typus (Überlieferungsform)
- Faszikel.
- Beschreibstoff
- Pergament.
- Umfang
- 200 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 20 × 15 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- IV8 + (V-2)16 + 3 IV40 + (V-2)48 + IV56 + (V-2)64 + 6 IV112 + (V-2)120 + 2 IV136 + (V-2)144 + IV152 + (V-2)160 + 5 IV200.
- Foliierung
- Vatikanische Foliiierung (f. 1–200).
- Lagenzählung
- Keine Lagenzählung erkennbar.
- Zustand
- Das Pergament befindet sich in einem altersgemäßen Zustand: vielerorts ist es ausgebessert, manche Seiten waren lose und sind wieder an den Falz geklebt worden.
- Schriftraum
- 15,5 × 10 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- f. 1r–184v: 21 Zeilen; f. 185r–200v: 27 Zeilen.
- Linierung
- 20D1 Leroy 1995.
- Schriftart
- Durchgängig Perlschrift, wechselnde Schriftgröße.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Wahrscheinlich mehrere unbekannte Schreiber; Schreiberwechsel nach 184v.
- Buchschmuck
- Der Anfang ist prunkvoll gestaltet mit goldenem Rahmen um den Titel. Verwendung von Metallschrift. Weitere Überschriften sind rubriziert, ebenso Initialen.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- f. 1r Stempel der BAV und Fugger-Signatur p. 128 F. No. 25.
- Provenienz
- Augsburg / Heidelberg.
- Geschichte des Faszikels
- Siehe Geschichte der Handschrift.
Inhalt
1) 1r–162r
- Verfasser
- Septuaginta (GND-Nr.: 1030607044).
- Titel
- Psalmi.
- TLG-Nummer
- 0527.027.
- Angaben zum Text
- Rahlfs 1166. - Psalmen 1 bis 150 (nach LXX-Zählung). Von Gebeten unterbrochen: f. 6r–7r (zwischen Ps 8 und 9) inc. Ἐι ὁ δίκαιος μόλις σώζεται; f. 13v–14v (nach Ps 16), inc. Ἐν ἀνομίαις σϋλληφθεὶς; f. 22v–23v (nach Ps 23), inc. Ημαρτον εἰς σὲ σωτὴρ ὡς ὁ ἄσωτος ὑιός; f. 30v–31v (nach Ps 31), inc. Ἐγὼ ὑπάρχω τὸ δένδρον τὸ ἄκαρπον; f. 38v–40v (nach Ps 36), inc. Παροικοῦσα ἐν τῇ ψυχή μου; f. 56r–v (nach Ps. 54) inc. Ἐλέησον ἡμᾶς κύριε ἐλέησον ἡμᾶς, im Anschluss f. 56v–57r ed. Parpulov, S. 283, inc. Εὔσπλαγχνε, μακρόθυμε, ἀνεξίκακε; f. 63v–64v (nach Ps 63), inc. Ἤθελον δάκρυσιν ἐξαλεῖψαι; f. 71v–72v (nach Ps 69), inc. Τὴν ταπεινὴν μου ψυχὴν, f. 72r inc. Παντοκράτορ λόγε τοῦ πατρὸς; f. 80v–81v (nach Ps 76), inc. Ὅλον μου τὸν βΐον ἐρρΰπωσα; f. 81r inc. Σὲ καὶ νῦν εὐλογοῦμεν; f. 91v–93r (nach Ps 84), inc. Ἰδοὺ ὁ νυμφΐος ἔρχεται; f. 100r–101r (nach Ps 90), inc. κύρει ἁμαρτάνων οὐ παύομαι; 100v inc. Σὲ εὐλογοῦμεν ὕψιστε θεὲ; 107r–108r (nach Ps 100), inc. Κριτοῦ καθεζομένου καὶ ἀγγέλων; f. 107v inc. Δέσποτα κύριε ὁ θεὸς ἡμῶν ὁ ἅγιος; f. 115r–116r (nach Ps 104), inc. Ἐν νοῶ τὴν ἡμέραν; f. 115v inc. Εὐχαριστοῦμεν σο κύριε; f. 123r–214r (nach Ps 108), inc. ὡς ὁ ἄσωτος ὑιός; f. 129r–130r (nach Ps 117), inc. ὡς ἥλιος ὑπάρχων δικαιοσύνης; f. 129v inc. Δέσποτα κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ κατανύξας τὴν καρδίαν; f. 138r–140r (nach Ps 118), inc. Σὲ τὸν βασιλέα καὶ δεσπότην; f. 138v inc. Δέσποτα κύριε παντοκράτορ καὶ ποιητὰ τοῦ παντός; f. 145v–146v (nach Ps 133), inc. Ὅταν λάβω κατὰ νοῦν τὰ πλήθη; f. 154r–156v (nach Ps 142), inc. Ὄμματι εὐσπλάγχνω κύριε.
- Titel (Vorlage)
- 1r Δαυὶδ προφήτου καὶ βασιλέως μεγάλου.
- Incipit
- 1r Μακάριος ἀνὴρ ὃς οὐκ ἐπορεύθη …
- Explicit
- 162r … πᾶσα πνοὴ αἰνεσάτω τὸν κυριόν.
- Nachträge und Rezeptionsspuren
- Die Zählung der Psalmen steht in margine, von der Hand eines Bibliothekars. Dabei auch eine Buchzählung. In Ps 118 werden die gewöhnlich mit Buchstaben bezeichneten Abschnitte hier mit arabischen Zahlen gezählt.
- Edition
- Alfred Rahlfs, Septuaginta, vol. 2, 9. Aufl., Stuttgart 1935 (Nachdruck 2004), S. 1–163.
2) 162r–v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Prooemium Acathisti.
- TLG-Nummer
- 2881.005.
- Angaben zum Text
- 1. Strophe entspricht dem 2. Prooem des Acathistus (vgl. auch f. 209ff.); inc. Χαριστήριον αἶνον χρεωστικῶς (PaR 647).
- Titel (Vorlage)
- 162r καθ’ κ’ τρισάγιον: καὶ τροπάριον ἦχος πλ. δ..
- Incipit
- 162r Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια, ὡς λυτρωθεῖσα.
- Explicit
- 162v … ἐλπίδα ὁ δοῦλος σου.
- Edition
- Konstantinos Trypanis, Fourteen early Byzantine cantica, Wien 1968 (Wiener Byzantiner Studien 5), S. 29–30 (Hs. nicht erwähnt).
3) 162v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Theotocium.
- TLG-Nummer
- 5338.001.
- Incipit
- 162v Ἡ νοητὴ πύλη τῆς ζωῆς.
- Explicit
- 162v … πανάγιον τόκον σου εἰς σωτηρίαν.
- Edition
- PaR 672.
4) 162v–166r
- Verfasser
- Ephraem Syrus (GND-Nr.: 118530550).
- Titel
- Precatio ad Dei matrem.
- TLG-Nummer
- 4138.134.
- Titel (Vorlage)
- 162v τὸ κύριε ἐλέησόν μου εὐχὴ ἱκετήριος εἰς τὴν ὑπεραγιαν δέσποιναν θεοτοκόν.
- Incipit
- 162v Παρθένε Δέσποινα Θεοτόκε τὸν θεὸν λόγον κατὰ σάρκα γεννήσασα…
- Explicit
- 166v … καὶ εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰώνων ἀμήν.
- Edition
- Konstantinos G. Phrantzoles, Ὁσίου Ἐφραίμ τοῦ Σύρου ἔργα, vol. 6, Thessaloniki 1995, S. 405–410.
5) 166v
- Verfasser
- Septuaginta (GND-Nr.: 1030607044).
- Titel
- Psalmus CLI.
- TLG-Nummer
- 0527.027.
- Angaben zum Text
- Psalm 151.
- Titel (Vorlage)
- 166v οὗτος ὁ ψαλμὸς ΐδιόγραφος τῷ δαυὶδ καὶ ἔξωθεν τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἑκατὸν πεντήκοντα ψαλμῶν· ὅτε μονομαχήσας ἀνεῖλε τὸν γολιάθ.
- Incipit
- 166v Μικρὸς ἤμην ἐν τοῖς ἀδελφοῖς…
- Explicit
- 166v … ἐξ ὑιῶν Ἴσραήλ.
- Edition
- Aalfred Rahlfs, Septuaginta, vol. 2, 9. Aufl., Stuttgart 1935 (Nachdruck 2004), S. 163–164.
6) 167r–180v
- Verfasser
- Septuaginta (GND-Nr.: 1030607044).
- Titel
- Odae.
- TLG-Nummer
- 0527.028.
- Angaben zum Text
- Nummerierung nach Rahlfs: f. 167r Ode 1; f. 168r Ode 2, f. 171 Ode 3; f. 172v Ode 4; f. 174r Ode 5; f. 175r Ode 6; f. 175v Ode 7; f. 177v Ode 8; f. 178v Ode 9 (Magnificat) und 179r (Gebet des Zacharias); f. 179v–180v Ode 10 (Gebet des Hezekias).
- Titel (Vorlage)
- 167r Ὠδὴ Μωυσέως ἐν τῇ ἐξόδῳ.
- Incipit
- 167r Ἄσωμεν τῷ κυριῷ ἐνδόξως.
- Explicit
- 180v … τοῦ οἴκου κυρίου τοῦ Θεοῦ μου.
- Textgestaltung
- Zierleiste mit floralem Schmuck zu Beginn.
- Edition
- Alfred Rahlfs, Septuaginta, vol. 2, 9. Aufl., Stuttgart 1935 (Nachdruck 2004), S. 164–180.
7) 180v–181r
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Oratio pro universo orbe.
- Titel (Vorlage)
- 180v Εὐχὴ ὑπὲρ παντὸς κόσμου γινομένη.
- Incipit
- 180v Μνήσθητι, Κύριε, τοῦ κόσμου σου καὶ ἐλέησον πάντας καὶ ἀντιλαβοῦ πάντων…
- Explicit
- 181r … εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰῶνων ἀμήν.
8) 181r–187r
- Verfasser
- Johannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
- Titel
- Oratio.
- TLG-Nummer
- 2062.346.
- Titel (Vorlage)
- 181r Εὐχὴ τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν Ἴωάννου τοῦ Χρυσοστόμου.
- Incipit
- 181r Κύριε ὁ Θεός μου ὁ μέγας καὶ φοβερὸς καὶ ἔνδοξος.
- Explicit
- 187r … καὶ πάντων τῶν ἀπ’ αἰῶνος σοι εὐαρεστησάντων, ἀμήν.
- Edition
- Migne PG 63, Sp. 923–928.
9) 187r–189v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Oratio.
- Titel (Vorlage)
- 189v Εὐχὴ δευτέρα.
- Incipit
- 187r Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ βασιλεῦ τῶν βασιλευόντων καὶ κύριε τῶν κυρίων· ὁ νόμος ἔχων ἀθανασίαν …
- Explicit
- 189v … τὸ ὄνομά σου τὸ ἁγίον· νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰῶνων ἀμήν.
10) 189v–195v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Ordo et Officum magnarum horarum et intermediarum.
- Angaben zum Text
- Enthält Troparien und andere Gebete, vor allem Bittgebete; Seligpreisungen aus der Bergpredigt (Mt 5,3–12) auf 194v.
- Titel (Vorlage)
- 189v Τάξις καὶ ἀκολουθία τῶν μεσωριῶν τῶν μεγάλων ὡρῶν· μεσώριον τῆς α’ ὥρας…
- Incipit
- 190r Δέσποτα Θεὲ πάτερ παντοκράτορ κύριε ὑιὲ μονογενὲς …
- Explicit
- 195v … διὰ παντὸς ἡ αἴνησις αὐτοῦ ἐν τῷ στόματί μου.
11) 195v–200v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Ordo et descriptio completoriorum magnorum.
- Angaben zum Text
- Anfänge des 4., 6. und 11. Psalms, weitere Titel von Gebeten und Gesängen, darunter das Trisagion und verschiedene Kyrie-Gebete.
- Titel (Vorlage)
- 195v Τάξις καὶ διατύπωσις τῶν μεγάλων ἀπὸ δείπνων: τρισαγίον: τὸ κύριε ἐλεήσον ιβ’: καὶ εὐθὺς δεῦτε …
- Incipit
- 195v Ἐν τῷ ἐπικαλεῖσθαί με εἰσήκουσέ μου.
- Explicit
- 200v … καὶ ἐκ κινδύνων λύτρωσαι ἡμᾶς μόνη ἁγνὴ εὐλογημένη.
- Textgestaltung
- Jedes Gebet wird mit einer rubrizierten Überschrift eingeleitet. Jeder Vers beginnt auf einer neuen Zeile mit einer rubrizierten Auszeichnungsmajuskel als Initiale. Zu Beginn Zierleiste.
Faszikel II (Bl. 201–208)
- Sachtitel / Inhalt
- Gebetsammlung.
Kodikologische Beschreibung
- Entstehungsort
- Byzantinisches Reich (?).
- Entstehungszeit
- 14. Jh. (?).
- Typus (Überlieferungsform)
- Faszikel.
- Beschreibstoff
- Östliches Papier.
- Umfang
- 8 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 20,5 × 16 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- IV208.
- Foliierung
- Vatikanische Foliierung (f. 200–208).
- Lagenzählung
- Keine Lagenzählung erkennbar.
- Zustand
- An einigen Stellen ist Papier weggebrochen. Die äußeren Blätter der Lage sind mit Pergamentstreifen fixiert. Nur sehr geringer Textverlust.
- Schriftraum
- 15,8 × 11 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- 24–25 Zeilen.
- Linierung
- 20D1 Leroy 1995.
- Schriftart
- Alle Hände zeigen Varianten der Perlschrift.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- f. 200–208r eine Hand; f. 207r–208r wurden viele Wörter von späterer Hand nachgezogen; f. 208v dürfte von einer weiteren, späteren Hand stammen.
- Buchgestaltung
- Der Faszikel ist anscheinend an thematisch passender Stelle in die Hs. eingebunden worden, obgleich die Faszikel I und III vorher wohl ein einziger waren.
- Buchschmuck
- Zu Beginn rote Leiste; Überschriften und Initialen rubriziert.
- Provenienz
- Augsburg / Heidelberg.
- Geschichte des Faszikels
- Der äußere Zustand lässt vermuten, dass der Faszikel zeitweilig ein eigenes Buch gebildet hat.
Inhalt
12) 201r–202v
- Verfasser
- Basilius Caesariensis (GND-Nr.: 118637797).
- Titel
- Officium Sanctae Communionis.
- TLG-Nummer
- 5332.002.
- Angaben zum Text
- Der erste Teil ist ediert, aber bereits nach kurzem weicht die Edition ab. Unediert ist f. 201r ab αὐτὸς δέσποτα φιλάνθρωπε πρόσδεξαι.
- Titel (Vorlage)
- 201r ἀκολουθία τῆς ἁγίας μεταλήψεως: Τρισάγιον· Τὸ πατέρ ἡμῶν· Τὸ κύριε ἐλεήσον, ϊβ’· μετανοίας ϊέ· καὶ εὐθὺς εὔχη, τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν βασιλείου τοῦ μεγάλου.
- Incipit
- 201r Δέσποτα κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν. ἡ πηγὴ τῆς ζωῆς καὶ τῆς ἀθανασίας …
- Explicit
- 202v ἐν οἷς δεδοξασμένος ὑπάρχεις τοὺς αἰῶνας, ἀμήν.
- Textgestaltung
- Der erste Teil der Überschrift ist in Majuskeln, der Rest in Minuskeln.
- Edition
- Jaques Goar, Εὐχολόγιον sive rituale graecorum complectens ritus et ordines divinae liturgiae, Venedig 1730 (Nachdruck Graz 1960), S. 677–678.
13) 202v–203v
- Verfasser
- Johannes Chrysostomus (zugeschrieben) (GND-Nr.: 118557831).
- Titel
- Oratio.
- Angaben zum Text
- Gebet mit Bezug auf Mt 8,8.
- Titel (Vorlage)
- 202v Εὐχὴ ἑτέρα τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμο.
- Incipit
- 202v Κύριε οἶδα ὅτι οὐκ εἰμὶ ἄξιος οὐδὲ ἱκανός, ἵνα μου ὑπὸ τὴν στέγην εἰσέλθης τοῦ οἴκου τῆς ψυχῆς. Διότι ὅλη ἔρημος …
- Explicit
- 203v … ἀπ’ αἰῶνος σοι εὐαρεστησάντων, ἀμήν.
14) 203v–206v
- Verfasser
- Symeon Metaphrastes (zugeschrieben) (GND-Nr.: 118961055).
- Titel
- Oratio.
- Angaben zum Text
- Gebet unter Zuschreibung an Symeon Metaphrastes, gefolgt von Gebeten ohne Autorennennung: f. 204v inc. Οἶδα κύριε ὅτι ἀνάξιως μεταλαμβάνω τοῦ ἀχράντου σου σώματος καὶ τοῦ τιμίου αἵματος; f. 205r Εὐχὴ ἣν λέγει καθ’ ἑαυτὸν ὅτε ἀπέρχεται μεταλαμεῖν, inc. Μή μοι δέσποτα φιλάνθρωπε τὰ ἅγια ταῦτα εἰς κρῖμα; f. 205v Εὐχὴ μετὰ τὴν ἁγίαν μετάληψιν, inc. Εὐχαριστῶ σοι φιλάνθρωπε· ὅτι διὰ τὴν πολλήν σου ἀγαθότητα; f. 206r weiteres Gebet, inc. Εὐχαριστῶ σοι κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ Θεός μου· ὅτι οὐκ ἀπώσω με τὸν ἁμαρτωλόν; f. 206v weiteres Gebet, inc. Τοῦ ἀχράντου σου σώματος καὶ τοῦ τιμίου αἵματος μυστικῶς ἀξιωθεὶς γενέσθαι συμμέτοχος.
- Titel (Vorlage)
- 203v Εὐχὴ ἑτέρα τοῦ κυροῦ Συμεῶν τοῦ Μεταφραστοῦ.
- Incipit
- 203v Ὁ μόνος καθαρὸς καὶ ἀκήρατος κύριος. Ὁ δι’ οἶκτον φιλανθρωπίας ἀνεκδιήγητον…
- Explicit
- 206v … εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.
15) 206v–207r
- Verfasser
- Symeon Metaphrastes (GND-Nr.: 118961055).
- Titel
- Stichoi.
- Angaben zum Text
- Gedicht aus 27 senarischen Versen zur Rezitation nach der Kommunion.
- Titel (Vorlage)
- 206v Στίχοι τοῦ Μεταφραστοῦ κυροῦ Συμεών, λεγόμενοι μετὰ τὴν ἁγίαν μετάληψιν.
- Incipit
- 206v Ὁ δοὺς τροφήν μοι σάρκα σὴν ἑκουσίως.
- Explicit
- 207r δόξαν ἅπαντες πέμπομεν καθημέραν.
- Textgestaltung
- Jeder Vers beginnt mit einer rubrizierten Initiale. Der folgende Text ist mit vier rubrizierten Kreuzen abgetrennt.
- Edition
- Migne PG 114, Sp. 224.
16) 207r–208r
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Precationes.
- TLG-Nummer
- 3195.035.
- Angaben zum Text
- Der Autor ist unsicher: Das Gebet ist in einer Gennadius Scholarius-Edition enthalten , dort aber unter dem Namen des Hl. Isaak aufgeführt.
- Titel (Vorlage)
- 207r Εὐχὴ δευτέρα.
- Incipit
- 207r Κύριε ὁ ἐπὶ Λαζάρου κλαύσας καὶ δάκρυα συμπαθείας στάξας ἐπ’ αὐτῷ.
- Explicit
- 208r … χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ σου τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀμήν.
- Edition
- Martin Jugie/Louis Petit/Xenophon A. Siderides, Oeuvres complètes de Georges (Gennadios) Scholarios, vol. 4, Paris 1935, S. 316.
17) 208v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Oratio mediae noctis.
- Titel (Vorlage)
- 208v Εὐχὴ τοῦ μεσονυκτικοῦ.
- Incipit
- 208v Ὁ Θεὸς ὁ ὕψιστος ὁ ὑπὸ τῶν νοερῶν καὶ θείων …
- Explicit
- 208v … νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰώνων ἀμήν.
Faszikel III (Bl. 209–256)
- Sachtitel / Inhalt
- Sammlung liturgischer Gesänge.
Kodikologische Beschreibung
- Entstehungsort
- Byzantinisches Reich (?).
- Entstehungszeit
- 12. Jh.
- Typus (Überlieferungsform)
- Faszikel.
- Beschreibstoff
- Papier.
- Umfang
- 48 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 20,5 × 16 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- 4 IV240 + 1241 + III247 + 1248 + IV256.
- Foliierung
- Vatikanische Foliierung (f. 209–256).
- Lagenzählung
- Griechische Zahlen (κς–λα).
- Zustand
- Leichte Schäden am Pergament. Bl. 241 ist falsch eingeheftet und gehört vor Bl. 248.
- Schriftraum
- 15,8 × 11 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- 27 Zeilen.
- Linierung
- 20D1.
- Schriftart
- Perlschrift; auf 256v findet sich ein Nachtrag von späterer Hand (wohl 15. oder 16. Jh.).
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Zwei oder mehr verschiedene Hände.
- Buchgestaltung
- Dieser Faszikel ist eine Sammlung von Texten liturgischer Gesänge, enthält aber auch teilweise nur eine Aufzählung von Gesängen, die zu bestimmten Anlässen zu singen sind. Es könnte sich daher um ein liturgisches Handbuch handeln.
- Buchschmuck
- Überschriften und Initialen rubriziert.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Hinweise auf die veränderte Blattreihenfolge: 240v v. f. 242; 241v v. f. 248; 247v v. f. 242.
- Provenienz
- Augsburg / Heidelberg.
- Geschichte des Faszikels
- Siehe Geschichte der Handschrift.
Inhalt
18) 209r–218v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Acathistus in Deiparam.
- Angaben zum Text
- Edierter Text auf 209r (Prooemium I, S. 29); 209r–212v Kanons, Oden, Echoi, Κontakia zu Ehren der Gottesgebärerin: f. 209r inc. Βουλὴν προαιώνιον· ἀποκαλύπτων σοι κόρη (ed. u.a. MR IV); inc. Φαίνη μοι ὡς ἄνθρωπος· φησὶν ἡ ἄφθορος κόρη; f. 209v Ὃς ὅπου βούλεται· νικᾶται φύσεως τάξις· φησὶν ὁ ἀσώματος; ἦχος α’, inc. Τῶν οὐρανίων ἀψίδων· ὁ Γαβριὴλ καταπτὰς· τῇ Ναζαρὲτ ἐπέστη; inc. Ὁ Γαβριὴλ τῇ παρθένῳ τὸ εὐαγγέλιον; inc. Ὁ συναίδιος λόγος τοῦ προανάρχου πατρός; f. 210r inc. Κατοικτειρήσας τὸ ποίημα ὁ πλάστης; f. 210v ἦχος Β’, inc. Εὐαγγελίζεται ὁ Γαβριὴλ τῇ κεχαριτωμένῇ σήμερον; f. 210v und 211v ἦχος δ’; f. 212v Ode Τὴν θείαν ταύτην, inc. Παστὰς τοῦ λόγου, expl. ἡ τοὺς πιστοὺς ἀπαίστως ἐπισκιάζουσα; f. 212v–217r edierter Text (S. 29–39): Prooemium II und 24 Strophen mit akrostichischen Initialen; f. 217r–218v (ed. PaR, S. 748–749), inc. Ἀνυμνοῦμὲν σε βοῶντες χαῖρε ὀχημα; f. 218v (ed. Τριῴδιον κατανυκτικόν, Rom 1879, S. 521) inc. Τὸ ἀπαιῶνος σήμερον, expl. μεθ’ οὗ βοήσωμεν πάντες· χαῖρε κεχαριτωμένη.
- Titel (Vorlage)
- 209r Ἀκολουθία τῆς Ἀκαθίστου, ψαλλομένη τῷ σα[ββάτῳ] τῆς ε’ ἑβδομάδος εἰς τὴν ὑπεραγ[ίαν] Θ[εοτόκ]ον.
- Incipit
- 209r Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐνγνώσει· ἐν τῇ σκηνῇ τοῦ Ἴωσὴφ σπουδὴ ἐπέστη ὁ ἀσώματος.
- Explicit
- 218v … χαῖρε κεχαριτομένη.
- Nachträge und Rezeptionsspuren
- Bezeichnungen der Texte in margine.
- Edition
- Konstantinos Trypanis, Fourteen early Byzantine cantica, Wien 1968 (Wiener Byzantiner Studien 5), S. 29–39 (Hs. nicht erwähnt).
19) 218v–220v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Canon in Deiparam.
- Angaben zum Text
- f. 218v Ode 1; f. 219r Oden 3 und 4; f. 219v Oden 5 und 6; f. 220r Ode 7; f. 220v Oden 8 und 9.
- Titel (Vorlage)
- 218v κανὼν παρακλτκ. ψαλλόμενος εἰς τὴν ὑπεραγιαν θεοτόκον: ωδή α’, ἦχος δ’, ὑγρὰν διοδεύσας.
- Incipit
- 218v Πολλοῖς συνεχόμενος πειρασμοῖς· πρὸς σὲ καταφεύγω.
- Explicit
- 220v … τοὺς εὐσεβῶς Θεοτόκον ὁμολογοῦντας.
- Edition
- Jaques Goar, Εὐχολόγιον sive rituale graecorum complectens ritus et ordines divinae liturgiae, Venedig 1730 (Nachdruck Graz 1960), S. 673–676.
20) 220v–223r
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Canon in Deiparam.
- Angaben zum Text
- f. 220v Ode 1; f. 221r Oden 3 und 4; f. 221v Ode 5; f. 222r Oden 6 und 7; f. 222v Ode 8; f. 223r Ode 9.
- Titel (Vorlage)
- 220v Ἕτερος κανὼν παρακλητικὸς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου: ὠδὴ α’, ἦχος ε’, πλ. δ’.
- Incipit
- 220v Ἄχραντε Θεοτόκε· παῦσον τὰς ὀδύνας τῆς καρδίας μου.
- Explicit
- 223r … εὐχαρίστως Θεοτόκε πανύμνητε.
- Edition
- MR u.a. (vgl. Follieri 1960-69).
21) 223r–226v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Canon in Deiparam.
- Angaben zum Text
- f. 223 r Ode 1; f. 223v Ode 3; f. 224r Oden 4 und 5; f. 224v Ode 6; f. 225r Kontakion Echos b? (τὴν ἐν πρεσβείαις) und Ode 7 und 8; f. 225v Ode 9; f. 226r Stichoi πλ. δ und Echos B.
- Titel (Vorlage)
- 223r ἕτερος κανὼν τῆς ὑπεραγίας δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου: ὠδὴ α’, πλ. β κύματι θαλάσσης.
- Incipit
- 223r Χαῖρε τῶν πατέρων· τὸ εὔφημον κράτος.
- Explicit
- 226v … αἴτησαι ἡμῖν εἰρήνην καὶ μέγα ἔλεος.
22) 226v–240v, 242r–247v, 241r
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Menologium.
- Angaben zum Text
- Troparien und Kontakien zum Heiligenkalender, teilweise Aufzählung der Heiligenfeste: f. 226v September; f. 230r Oktober; f. 231v November; f. 234r Dezember; f. 236v Januar; f. 239r Februar; f. 240r März; f. 240v und 242r–v April; f. 243r Mai; f. 244r Juni; f. 245r Juli; f. 246v August.
- Titel (Vorlage)
- 226v Μὴν Σετπέμβρις (!) ἡμέρων ἔχει λ’· ἡ ἡμέρα ἔχει ὥρας ιβ’, καὶ ἡ νύξ ὥρας ιβ’.
- Incipit
- 226v Καὶ μνήμη τῶν ἁγίων … Ὁ πάσης δημιουργὸς τῆς κτίσεως· ὁ καιροὺς καὶ χρόνους …
- Explicit
- 241r ἡ μόνη τεκοῦσα ἀειπάρθενος.
- Textgestaltung
- Blatt 241 gehört eigentlich hinter 247.
- Edition
- MR I–VI (vgl. Follieri 1960-69).
23) 241r–v, 248r–251r
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Troparia paschalia.
- Angaben zum Text
- Zuvor könnte Text ausgefallen sein. Zu Beginn werden die Incipits der Akathistos-Prooemien (vgl. f. 209r) genannt, dann folgen Troparien und Kontakien auf die Auferstehung.
- Titel (Vorlage)
- 241r τροπάρια καὶ κοντάκια ψαλλόμ… καὶ τῆς η’ κυριακῆ τοῦ τελώνου καὶ τοῦ φαρισαίου: τροπάρια ἀναστάσιμα καὶ κοντάκια ἦχος πλ. δ: ὡς ἀπαρτῆς φύσεως.
- Incipit
- 248r Ὡς τὸν τελώνην κύριε· στενάξαντα ἠλέησας.
- Explicit
- 241v βοῶν τοῖς ἐν ἁδη· εὐ.
- Textgestaltung
- f. 241 ist falsch eingeheftet und gehört vor f. 248 (siehe Annotationen auf 240v, 241v, 247v. Der erste Absatz auf 241r gehört noch zu Inhalt 22).
- Edition
- vgl. Follieri 1960-69.
24) 251r–256v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Troparia iuxta Octoechum.
- Angaben zum Text
- Troparien auf die acht griechischen Kirchentonarten: f. 253r τὰ τριαδικὰ τῶν η ἤχων: ἤχος α’; f. 254r Τὰ φωταγωγικὰ τῶν η’ ἤχων; f. 256r Εὐχὴ εἰς τὴν ὑπεραγίαν δέσποιναν Θεοτόκον; Εὐχὴ ἑτέρα εἰς τὸν φύλακα ἡμῶν ἄγγελον (nicht ediert).
- Titel (Vorlage)
- 241r Τροπάρια ἀναστάσιμα τῶν η’ ἤχων· τροπάριον ἦχος […].
- Incipit
- 251r Τοῦ λίθου σφραγισθέντος ὑπὸ τῶν Ἴουδαίων …
- Explicit
- 256v … πάτερ ὅσιε.
- Edition
- vgl. Follieri 1960-69.
Faszikel IV (Bl. 257–262)
- Sachtitel / Inhalt
- Sammlung liturgischer Gebete oder Gesänge.
Kodikologische Beschreibung
- Entstehungsort
- Byzantinisches Reich (?).
- Entstehungszeit
- 12. Jh. Nachträge aus dem 15. oder 16. Jh.
- Typus (Überlieferungsform)
- Faszikel.
- Beschreibstoff
- Pergament.
- Umfang
- 6 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 19,7 × 14,5 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- 2258 + II262. Auf die Rückseite von f. 262 ist ein Papierblatt geklebt.
- Foliierung
- S. zum Codex.
- Lagenzählung
- Keine Lagenzählung erkennbar.
- Zustand
- Stark lädiert; am Ende mit Löchern und Flecken, die die Lesbarkeit stark beeinträchtigen.
Bl. 257 und 258 waren lose und sind nachträglich angeheftet worden. Das letzte Bl.
ist auf der Rückseite mit Papier verstärkt.
Es gibt Spuren eines noch nicht identifizierten Palimpsests (f. 257r).
- Schriftraum
- 17,5 × 14 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- Zeilen.
- Linierung
- 20D1 Leroy 1995.
- Schriftart
- 257r–259r oben: Perlschrift; 259r–261v: raumgreifende Gebrauchsschrift in der späten Nachfolge der Fettaugenmode mit Anklängen an den Beta-Gamma-Stil, möglicherweise 16. Jh.; 261v sehr kleine, gleichmäßige Schrift mit vielen Ligaturen, 15. oder 16. Jh.; 262r der Perlschrift nachempfundene Minuskel.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Die Zahl der Schreiber lässt sich nicht sicher bestimmen, aber es waren mindestens drei verschiedene.
- Buchgestaltung
- Anders als von Stevenson angenommen, gehören die Bll. 257, 258 und 259–262 wahrscheinlich zusammen. Dafür spricht der ähnliche Erhaltungszustand. Außerdem scheint der Text auf 259r eine Fortsetzung von 258v zu sein.
- Buchschmuck
- Überschriften und Initialen rubriziert.
- Provenienz
- Augsburg / Heidelberg.
- Geschichte des Faszikels
- Möglicherweise handelt es sich um Überreste einer anderen Hs.
Die Nachträge ab 259r sind deutlich später ergänzt worden. Bl. 257 könnte auch dazu gehören.
Inhalt
25) 257r
- Verfasser
- Eustratius (?).
- Titel
- Precatio.
- TLG-Nummer
- 3195.035.
- Angaben zum Text
- Der Text ist ein dem Eustratius zugeschriebenes Gebet, das in dieser Form auch von Gennadios Scholarios zitiert wird, aber älter ist.
- Titel (Vorlage)
- 257r τοῦ ἁγίου μεγαλομαρτύρου Εὐστρατίου.
- Incipit
- 257r Μεγαλύνων μεγαλυνῶ σε, κύριε, ὅτι ἐπεῖδες.
- Explicit
- 257r … εἰς τοῦς αἰῶνας τῶν αἰώνων ἀμήν.
- Edition
- Martin Jugie/Louis Petit/Xenophon A. Siderides, Oeuvres complètes de Georges (Gennadios) Scholarios, vol. 4, Paris 1935, S. 318.
26) 257r–v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Precatio.
- TLG-Nummer
- 5089.001.
- Incipit
- 257r Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, λόγε ἀθάνατε· ὁ μὴ καταισχύνων τοὺς ἐπὶ σοὶ πεποιθότας …
- Explicit
- 257v … εἰς τοῦς αἰῶνας τῶν αἰώνων ἀμήν.
- Edition
- La vie ancienne de S. Syméon Stylite le jeune (521–592), publiée par Paul Van den Ven, Tome Ier, Brüssel 1962, S. 25 (Hs. nicht herangezogen).
27) 257v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Precatio.
- Titel (Vorlage)
- 257v εὐχὴ ἑτέρα.
- Incipit
- 257v Τοῖς μισοῦσι καὶ ἀδικοῦσιν ἡμᾶς συγχώρησον φιλάνθρωπε κύριε· τοὺς ἀγαθοποιοῦντας ἀγαθοποίησον.
- Explicit
- 257v … καὶ πάντων σου τῶν ἁγίων ἀμήν.
28) 258r
- Titel
- Credo.
- TLG-Nummer
- 3251.014.
- Incipit
- 258r [Π]ϊστεύω εἰς ἕνα Θεὸν πατέρα παντοκράτορα.
- Explicit
- 258r … καὶ ζωὴν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος ἀμήν.
- Edition
- Ch. Arambatzes, Ἡ Ὁμολογία Πίστης τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Κοκκίνου, Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, in: Νέα Σειρά 10 (2000), S. 23.
29) 258r–v
- Titel
- Pater noster.
- TLG-Nummer
- 0031.001.
- Angaben zum Text
- Matthäus-Evangelium, 6,9–13.
- Titel (Vorlage)
- 258r εὐχὴ ἑτέρα.
- Incipit
- 258r Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς.
- Explicit
- 258v … ἀλλὰ ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ πονηροῦ.
- Edition
- Ch. Arambatzes, Ἡ Ὁμολογία Πίστης τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Κοκκίνου, Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, in: Νέα Σειρά 10 (2000), S. 23.
30) 258v–259r
- Titel
- Gloria.
- TLG-Nummer
- 0527.028.
- Angaben zum Text
- Eine erweiterte Form des Gloria in excelsis Deo (ähnlich der Septuaginta-Version der 14. Ode).
- Incipit
- 258v Δόξα ἐν ὑψίστοις θεῷ .
- Explicit
- 259r οὶ πρέπει αἶνος· σοὶ πρέπει ὕμνος· σοὶ πρέπει δόξα τῷ πατρὶ καὶ τῷ ὑιῷ καὶ τῷ ἁγίῳ πνεύματι· νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων ἀμὴν.
- Textgestaltung
- Verschnörkelte Buchstaben am Rand; rote Initialbuchstaben.
- Edition
- Alfred Rahlfs, Septuaginta, vol. 2, 9. Aufl., Stuttgart 1935 (ND 2004) S. 181–183.
31) 259r–261v
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- De Spiritus Sancti processione.
- Angaben zum Text
- Exzerpte aus verschiedenen Synoden, Aussprüche des Hl. Cyrillus und anderer Kirchenväter.
- Titel (Vorlage)
- 259r τῆς ἁγίας συνόδου· τῆς πρώτης καὶ δευτέρας.
- Incipit
- 259r Ὦ τῆς ἀννοίας· μᾶλλον δὲ τῆς ἀσεβείας· ὅτι καὶ ἐκ τοῦ ὑιοῦ ἐκπορευτὸν …
- Explicit
- 261v … καὶ οὐκ ἐκ τοῦ ὑιοῦ.
- Schrift / Schreiber
- Gebrauchsschrift des 15. oder 16. Jahrhunderts, jedenfalls deutlich später als in den vorangegangenen Texten, später Nachfolger der Fettaugenmode, mit vielen Abkürzungen, schwankende Zeichengröße, hektisch ausgeführt unter Missachtung des Schriftspiegels und der Linierung.
- Textgestaltung
- Verschnörkelte Buchstaben am Rand; rote Initialbuchstaben.
32) 261v
- Verfasser
- Johannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
- Titel
- Sermo brevis in pascha.
- Titel (Vorlage)
- 261v Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου εἰς τὸ πᾶσχα.
- Incipit
- 261v Εἴ τις εὐσεβὴς καὶ φιλό(θεος) …
- Explicit
- 261v … τοῦ ὑιοῦ ἀμήν.
- Schrift / Schreiber
- Kleinere Minuskelschrift mit geringerer Zeichengröße, mit vielen Abkürzungen; der Text scheint nachträglich zur Füllung des verbleibenden Platzes eingefügt worden zu sein.
33) 262r
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- Precatio pro defuncta imperatrice Eudocia.
- Incipit
- 262r ἔτι δεόμεθα ὑπὲρ.
- Explicit
- 262r … Εὐγενίᾳ μοναχῃ· καὶ ἀείμνηστε δούλη τοῦ Θεοῦ.
- Nachträge und Rezeptionsspuren
- Von späterer Hand sind Ergänzungen eingefügt; ebenso Schreibversuche (unten).
- Bearbeitet von
- Vinzenz Gottlieb, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2020.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. gr. 288. Beschreibung von: Vinzenz Gottlieb (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2020.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.