Sztuka Ameryki Łacińskiej (1.2011)

140

Magdalena Śniadecka-Kotarska

1. Historia retablos: tradycje, formy, surowce,
ORNAMENTYKA, TEMATYKA, TWÓRCY
1.1. Tradycje
Termin retablo etymologicznie wywodzi się od słowa nastawka, zastaw-
ka. W praktyce w regionie andyjskim odnosi się do skrzynkowych kapliczek
domowych. Korzeni retablos szukać należy w przenośnych kapliczkach okresu
kolonialnego używanych podczas podróży przez przedstawicieli hiszpańskiej
administracji, jak i w tradycjach rzemieślniczych ludności tubylczej, której wy-
brane warstwy od wczesnego okresu kolonialnego zaczęły specjalizować się
w wytwarzaniu figur malowanych i rzeźbionych dla potrzeb zdobienia ołtarzy
i kościołów wznoszonych w Wicekrólestwie Peru. Regiony Huamanga - Ay-
acucho w Peru, jak i region Potosi w Boliwii słynęły z wyrobu figur świętych.
Proces twórczy był nadzorowany przez księży, ale obiekty wykonywali wła-
snymi rękoma anonimowi twórcy indiańscy. Nic więc dziwnego zatem, że już
z XVII w. pochodzą pierwsze informacje o popularności tzw. cajones de ma-
dera - skrzynek drewnianych nazywanych także sanmarcos o tematyce religij-
nej, które stały się popularne także wśród ludności tubylczej. Z czasem termin
cajones zastąpiono określeniem retablos, który funkcjonuje do dziś. W rękach
ludowych rzemieślników kapliczki produkowane na własne potrzeby ulegały
transformacji w zakresie form i przekazywanych treści, odbiegając coraz bar-
dziej od hiszpańskich wzorców typowych dla wczesnego okresu kolonialnego.
Traciły one stopniowo swój typowo religijny charakter na rzecz ludowości, sta-
jąc się formą synkretyczną, poprzez którą oddawano treści i potrzeby lokalnych
twórców oraz użytkowników. W końcu XIX w. zwrócili na to uwagę pierwsi
indygeniści i badacze folkloru, w kolejnym stuleciu historycy, a następnie etno-
lodzy i antropolodzy, włączając retablos w zakres studiów nad sztuką ludową1.
Na początku lat 60. XX w. peruwiańska folkiorystka Alicja Bustamante
„odkryła” ponownie upadający wyrób retablos, rozpoczynając zbieranie tych
obiektów dla Instituto de Arte Popular, a potem i Museo de la Cultura Peruana.
Jej uparte promowanie tych właśnie wyrobów artesanii zmobilizowało elity in-
telektualne Limy. Rosnąca liczba zainteresowanych nabyciem retablos rozbu-
dziła także w nowy sposób inwencje indiańskich twórców. Zaczęto wprowa-
dzać zmiany jakościowe w wyrobach przeznaczonych na rynek pozaandyjski.
Lokalne tradycje narracyjne okazały się bardziej atrakcyjne dla zewnętrznych
odbiorców metyskich niż wyroby o tematyce religijnej.

Patrz między innymi: Sabogal 1978: 70, Macera 1979: 21; GEP 1998: 266.