DOI Heft:
Materiały
DOI Artikel:Jędrzejewska, Bogumiła: Projekt ideowy i architektoniczny kościoła pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Białowieży, okoliczności jego powstania i historia realizacji
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.61442#0126
Bogumiła Jędrzejewska, Stanisław Zawadzki
rodem z Małopolski" oraz na dekoracyjne „szczyty transeptu i aneksów wieżo-
wych, które skomponowano na motywach zgromadzonych w budowlach Lubel-
szczyzny z przełomu XVI i XVII wieku"4. Karol Łopatecki5, w analizie programu
ideologicznego budowy białowieskiego kościoła, skupił się na aspekcie politycz-
nym i międzywyznaniowym6. Opierał się jednak na ograniczonych materiałach
źródłowych (zbiór dokumentów z Archiwum Państwowego w Białymstoku i Księ-
ga Kroniki Kościoła i Parafii Rzymskokatolickiej w Białowieży) i nie dotarł do ory-
ginalnego projektu architektonicznego świątyni. Anna Kulbacka i Bogumiła Ję-
drzejewska w artykule popularnym przedstawiły historię powstania kościoła, jego
symbolikę i szczególne zaangażowanie środowiska leśników w proces budowy7.
Kościół w Białowieży nie był więc dotychczas przedmiotem szerszej anali-
zy naukowej, a jest tego wart z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze, jego nie-
zwykła bryła, sugerująca bardziej renesansowy zamek niż świątynię, jest wiernym
zastosowaniem stylu narodowego zygmuntowskiego, zdefiniowanego przez Jana
Sas Zubrzyckiego8. Po drugie, u podstaw inicjatywy budowy kościoła leżał kon-
kretny program ideowy, wypracowany przez grupę świeckich zrzeszonych w Ko-
mitecie Budowy Kościoła, którzy świadomie wybrali taki styl architektoniczny ja-
ko nośnik owej idei. Małgorzata Omilanowska w tym właśnie upatruje zasadniczy
element stylu narodowego:
Jakikolwiek styl wolno nazwać narodowym dopiero wtedy, gdy zostanie
on użyty świadomie, jako znak, czy lepiej nośnik określonych idei naro-
dowościowych [...]. O stylu narodowym można więc mówić dopiero wów-
czas, gdy zarówno twórca, jak i odbiorca dzieła sztuki, z myślą o którym
ono powstało, postrzegają jego wymowę ideową. Wyznacznikiem staje
się intencja twórcy i właściwa recepcja odbiorcy, a nie obiektywnie (czy-
li w ujęciu historycznym) uchwytne cechy, bądź ich liczba, należące do re-
pertuaru tradycyjnych lub uważanych za tradycyjne form sztuki określo-
nego narodu9.
W niniejszym artykule, kierując się powyższą definicją Omilanowskiej,
przedstawiamy program ideowy leżący u podstaw projektu i budowy białowie-
skiego kościoła, środowisko twórców tego programu, architekta, który zaprojek-
tował świątynię, a także historię jej budowy. Materiały do tej pracy pozyskano
w wyniku kwerend przeprowadzonych w latach 2016-2020 w Archiwum Akt No-
wych w Warszawie (AAN), Archiwum Państwowym w Białymstoku (APB), Mu-
zeum i Archiwum Archidiecezjalnym w Białymstoku (MIAAB) i Archiwum Pa-
rafii Rzymskokatolickiej w Białowieży (APRB). Badania prowadzono w ramach
przygotowań do jubileuszu 100-lecia białowieskiej parafii (1926-2026).
Czas, miejsce i ludzie
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. ważnym czynnikiem
integrującym młode państwo stała się architektura. II Rzeczypospolita, scalona
z ziem trzech zaborów, nosiła bowiem bardzo wiele - bolesnych i upokarzających -
126
rodem z Małopolski" oraz na dekoracyjne „szczyty transeptu i aneksów wieżo-
wych, które skomponowano na motywach zgromadzonych w budowlach Lubel-
szczyzny z przełomu XVI i XVII wieku"4. Karol Łopatecki5, w analizie programu
ideologicznego budowy białowieskiego kościoła, skupił się na aspekcie politycz-
nym i międzywyznaniowym6. Opierał się jednak na ograniczonych materiałach
źródłowych (zbiór dokumentów z Archiwum Państwowego w Białymstoku i Księ-
ga Kroniki Kościoła i Parafii Rzymskokatolickiej w Białowieży) i nie dotarł do ory-
ginalnego projektu architektonicznego świątyni. Anna Kulbacka i Bogumiła Ję-
drzejewska w artykule popularnym przedstawiły historię powstania kościoła, jego
symbolikę i szczególne zaangażowanie środowiska leśników w proces budowy7.
Kościół w Białowieży nie był więc dotychczas przedmiotem szerszej anali-
zy naukowej, a jest tego wart z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze, jego nie-
zwykła bryła, sugerująca bardziej renesansowy zamek niż świątynię, jest wiernym
zastosowaniem stylu narodowego zygmuntowskiego, zdefiniowanego przez Jana
Sas Zubrzyckiego8. Po drugie, u podstaw inicjatywy budowy kościoła leżał kon-
kretny program ideowy, wypracowany przez grupę świeckich zrzeszonych w Ko-
mitecie Budowy Kościoła, którzy świadomie wybrali taki styl architektoniczny ja-
ko nośnik owej idei. Małgorzata Omilanowska w tym właśnie upatruje zasadniczy
element stylu narodowego:
Jakikolwiek styl wolno nazwać narodowym dopiero wtedy, gdy zostanie
on użyty świadomie, jako znak, czy lepiej nośnik określonych idei naro-
dowościowych [...]. O stylu narodowym można więc mówić dopiero wów-
czas, gdy zarówno twórca, jak i odbiorca dzieła sztuki, z myślą o którym
ono powstało, postrzegają jego wymowę ideową. Wyznacznikiem staje
się intencja twórcy i właściwa recepcja odbiorcy, a nie obiektywnie (czy-
li w ujęciu historycznym) uchwytne cechy, bądź ich liczba, należące do re-
pertuaru tradycyjnych lub uważanych za tradycyjne form sztuki określo-
nego narodu9.
W niniejszym artykule, kierując się powyższą definicją Omilanowskiej,
przedstawiamy program ideowy leżący u podstaw projektu i budowy białowie-
skiego kościoła, środowisko twórców tego programu, architekta, który zaprojek-
tował świątynię, a także historię jej budowy. Materiały do tej pracy pozyskano
w wyniku kwerend przeprowadzonych w latach 2016-2020 w Archiwum Akt No-
wych w Warszawie (AAN), Archiwum Państwowym w Białymstoku (APB), Mu-
zeum i Archiwum Archidiecezjalnym w Białymstoku (MIAAB) i Archiwum Pa-
rafii Rzymskokatolickiej w Białowieży (APRB). Badania prowadzono w ramach
przygotowań do jubileuszu 100-lecia białowieskiej parafii (1926-2026).
Czas, miejsce i ludzie
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. ważnym czynnikiem
integrującym młode państwo stała się architektura. II Rzeczypospolita, scalona
z ziem trzech zaborów, nosiła bowiem bardzo wiele - bolesnych i upokarzających -
126