DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0086
nie symboli36, przypowieści i porównania sensu
stricto37 oraz proroctwa, odwołujące się do skojarzeń,
jakich dostarczała praca w winnicy38. Motywy
„winne" powracają także w Nowym Testamencie,
zarówno w formie przypowieści jak i porównań oraz
wizji39.
Proroctwo Izajasza w swym dosłownym brzmie-
niu przepowiada surowy sąd boży nad bliżej nie-
określonymi wrogami — taki ma sens ugniatanie
gron w gniewie. Jest zatem rzeczą charakterystyczną,
że w egzegezie chrześcijańskiej od początku w. III
tłumaczono je głównie jako przepowiednię męki
Chrystusa (Tertulian, zm. ok. r. 220)40. Zresztą
nie tylko ono. Podobnym, pasyjnym komentarzem
opatrzono werset 49,11 z Księgi Rodzaju: „[...]
obmyje [ten, który ma być posłań] w winie szatę
swoją, a we krwi jagód winnych płaszcz swój"
(Justyn, zm. ok. r. 165; Ireneusz, zm. 202; Klemens
z Aleksandrii, zm. 215); wiersz 13,1 z Pieśni nad
Pieśniami: „Gronem cypru jest dla mnie miły mój
w winnicach Engaddi" (św. Hipolit, zm. 235);
wiersz 13,18 z Księgi Liczb: „A gdy przyszli [wy-
słannicy Mojżesza] do strumienia grona, urżnęli
gałąź winną z jagodami jej, a nieśli ją na drągu dwaj
mężowie" (Św. Hipolit).
Zespolenie komentarzy do tych wersetów, które
nastąpiło w pismach św. Ambrożego (zm. 397)
i prowadziło do łańcucha skojarzeń: Chrystus
(grono)41 obmył płaszcz swój (ciało) w soku winnym
(we krwi) w tłoczni (na krzyżu), wyjaśnia drogę,
na której tekst Izajasza uzyskał egzegezę pasyjną.
Równocześnie już w w. III pisano o Chrystusie
nie tylko jako o tłoczącym w trudzie, który zo-
stawił swój krwawy ślad na jego ciele, ale także
jako o tłoczonym w prasie dobrowolnie podjętej
męki (Klemens z Aleksandrii). Na koniec w tymże
2. Ukrzyżowanie i sceny starotestamentowe w układzie typolo-
gicznym, miniatura poprzedzająca modlitwy kanonu w mszale
z opactwa Św. Michała w Hildesheim, okoio r. 1159. Kolekcja
hr, Furstenberg-Stammheim (wg Thomasa).
36 Księga Rodzaju 9, 20; Księga Liczb 13, 24; Proroctwo
Zachariasza 14, 10; Księga Psalmów 8, 83, 80.
37 Księga Psalmów 79, 9-13; Pieśń nad Pieśniami 1,5; 1,13;
2,4; 2,13; 2,15; 8, 10-12; Proroctwo Jeremiasza 1,12; 1,15; 2,21.
38 Księga Rodzaju 40,9; 49,11; Proroctwo Izajasza 5,1-7;
27, 2-4; 63,1-6; Proroctwo Joela 2,24; 3,13.
39 Ewangelia wg św. Mateusza 20,1-16 (przypowieść
o pracownikach winnicy); 21,28-29 (przypowieść o dwu sy-
nach); 21,33-46 (przypowieść o przewrotnych dzierżawcach
winnicy oparta na Proroctwie Izajasza 5,1-7). Ostatnia z tych
przypowieści wraca w Ewangelii wg św. Marka 12,1-12 i w Ewan-
gelii wg św. Łukasza 20,9-19; Ewangelia wg św. Jana
15,1-11 (Chrystus szczepem winnym); Apokalipsa św. Jana
14,18-20 (żniwo i winobranie ziemi); 19,15-16 (sąd nad
bestią).
40 Wykaz pism egzegetycznych i mistycznych, w których
jest mowa o symbolu tłoczni oraz hymnów i kazań podaje
wraz ze wskazówkami bibliograficznymi Thomas, o.c,
s. 53-88. ■—■ Por. też tenże, Christus in der Kelter [w:] Reallexi-
kon zur Deutschen Kunstgeschichte, III, Stuttgart 1954, szp.
673-676.
41 O ikonografii Chrystusa-winnego grona patrz O. Nuss-
baum, Die grosse Traube Christus (Jahrbuch fur Antike und
Christentum, 6, 1963, s. 136-143).
78
stricto37 oraz proroctwa, odwołujące się do skojarzeń,
jakich dostarczała praca w winnicy38. Motywy
„winne" powracają także w Nowym Testamencie,
zarówno w formie przypowieści jak i porównań oraz
wizji39.
Proroctwo Izajasza w swym dosłownym brzmie-
niu przepowiada surowy sąd boży nad bliżej nie-
określonymi wrogami — taki ma sens ugniatanie
gron w gniewie. Jest zatem rzeczą charakterystyczną,
że w egzegezie chrześcijańskiej od początku w. III
tłumaczono je głównie jako przepowiednię męki
Chrystusa (Tertulian, zm. ok. r. 220)40. Zresztą
nie tylko ono. Podobnym, pasyjnym komentarzem
opatrzono werset 49,11 z Księgi Rodzaju: „[...]
obmyje [ten, który ma być posłań] w winie szatę
swoją, a we krwi jagód winnych płaszcz swój"
(Justyn, zm. ok. r. 165; Ireneusz, zm. 202; Klemens
z Aleksandrii, zm. 215); wiersz 13,1 z Pieśni nad
Pieśniami: „Gronem cypru jest dla mnie miły mój
w winnicach Engaddi" (św. Hipolit, zm. 235);
wiersz 13,18 z Księgi Liczb: „A gdy przyszli [wy-
słannicy Mojżesza] do strumienia grona, urżnęli
gałąź winną z jagodami jej, a nieśli ją na drągu dwaj
mężowie" (Św. Hipolit).
Zespolenie komentarzy do tych wersetów, które
nastąpiło w pismach św. Ambrożego (zm. 397)
i prowadziło do łańcucha skojarzeń: Chrystus
(grono)41 obmył płaszcz swój (ciało) w soku winnym
(we krwi) w tłoczni (na krzyżu), wyjaśnia drogę,
na której tekst Izajasza uzyskał egzegezę pasyjną.
Równocześnie już w w. III pisano o Chrystusie
nie tylko jako o tłoczącym w trudzie, który zo-
stawił swój krwawy ślad na jego ciele, ale także
jako o tłoczonym w prasie dobrowolnie podjętej
męki (Klemens z Aleksandrii). Na koniec w tymże
2. Ukrzyżowanie i sceny starotestamentowe w układzie typolo-
gicznym, miniatura poprzedzająca modlitwy kanonu w mszale
z opactwa Św. Michała w Hildesheim, okoio r. 1159. Kolekcja
hr, Furstenberg-Stammheim (wg Thomasa).
36 Księga Rodzaju 9, 20; Księga Liczb 13, 24; Proroctwo
Zachariasza 14, 10; Księga Psalmów 8, 83, 80.
37 Księga Psalmów 79, 9-13; Pieśń nad Pieśniami 1,5; 1,13;
2,4; 2,13; 2,15; 8, 10-12; Proroctwo Jeremiasza 1,12; 1,15; 2,21.
38 Księga Rodzaju 40,9; 49,11; Proroctwo Izajasza 5,1-7;
27, 2-4; 63,1-6; Proroctwo Joela 2,24; 3,13.
39 Ewangelia wg św. Mateusza 20,1-16 (przypowieść
o pracownikach winnicy); 21,28-29 (przypowieść o dwu sy-
nach); 21,33-46 (przypowieść o przewrotnych dzierżawcach
winnicy oparta na Proroctwie Izajasza 5,1-7). Ostatnia z tych
przypowieści wraca w Ewangelii wg św. Marka 12,1-12 i w Ewan-
gelii wg św. Łukasza 20,9-19; Ewangelia wg św. Jana
15,1-11 (Chrystus szczepem winnym); Apokalipsa św. Jana
14,18-20 (żniwo i winobranie ziemi); 19,15-16 (sąd nad
bestią).
40 Wykaz pism egzegetycznych i mistycznych, w których
jest mowa o symbolu tłoczni oraz hymnów i kazań podaje
wraz ze wskazówkami bibliograficznymi Thomas, o.c,
s. 53-88. ■—■ Por. też tenże, Christus in der Kelter [w:] Reallexi-
kon zur Deutschen Kunstgeschichte, III, Stuttgart 1954, szp.
673-676.
41 O ikonografii Chrystusa-winnego grona patrz O. Nuss-
baum, Die grosse Traube Christus (Jahrbuch fur Antike und
Christentum, 6, 1963, s. 136-143).
78