DOI article:
Kalinowska, Janina: Akwizgran: Przyczynek do poznania pierwotnego programu ikonograficznego dekoracji mozaikowej kaplicy pałacowej Karola Wielkiego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20403#0024
więc obowiązujący przede wszystkim w dekora-
cji kościołów biskupich, nie maże rwięic dziwić
jego wprowadzenie na mury akwizgrańskiej ka-
tedry. Ponieważ jednak w ramach „Programu
Salwatora” panowała pewna swoboda w wybo-
rze przedstawień, którymi obrazowano np. te-
maty Secundus Adventus i Concordia — ikono-
graf i rzymski twórca mozaik karolińskich, wcho-
dząc zawsze (jak pisał Braunfels) w kontakt z
jednym tylko dziełem 57, mógł powtórzyć nie tyl-
ko tematy, lecz również na zlecenie fundatora
mógł zrobić szkice dla wiernego powtórzenia wy-
stępujących na Lateranie przedstawień.
Oryginalność ujęcia tematu apokaliptycznego
wizji „siedmiu kandelabrów”, jak i rzadkość wy-
stępowania tego typu ikonograficznego kieruje
rćrwinież naisiz wzrok ma Laterian, gdiziie może
wyobrażono go po raz pierwszy na ziemiach za-
chodniego imperium i powtarzano w niektórych
kościołach biskupich. W samym Rzymie nato-
miast, gdzie początkowo była tylko jedna kate-
dra, ten typ ikonograficzny się nie zachował,
choć ten sam temat wyobrażano na tęczach ba-
zylik dedykowanych świętym męczennikom. W
mich jednak zamiast Chrystusa widniał Baranek
w otoczeniu siedmiu świeczników i (łub) czterech
zwierzęcych symboli, a także niekiedy w asyście
dwóch lub czterech aniołów. Motywy te wy-
obrażano w różnych wariantach. Znane są z ba-
zylik: S. Piętro, S. Paolo fuori le mura58, SS.
Gosma e Damiiatnio, Sta Bnaesede, Sta Ceciliia59,
S. Sebastianello, a także z Triclinium Leona III.
Występowały zapewne w wielu innych rzymskich
57 Braunfels, Les Peintures..., s. 468'.
58 Zamiast Baranka widnieje tam Chrystus ukazany
w popiersiu.
59 W Sta Cecilia wyobrażono na tęczy zamiast Ba-
ranka Marię z Dzieciątkiem na kolanach. Ku niej z
bram Jerozolimy i Betlejem wychodzą święte imęczen-
niczki z koronami w rękach. Dzieciątku na kolanach
Matki, a także „nadchodzącemu wśród obłoków” (w ap-
sydzie) oddawali swe korony starcy. Ten niezwykły typ
ikonograficzny mógł być powtórzeniem znanych z in-
skrypcji mozaik z bazyliki Sta Maria Maggiore, jeśli
istniał w niej (wbrew mniemaniom archeologów) drugi
łuk tęczowy.
60 Wizję Powtórnego Przyjścia ilustrowano w 1. ty-
siącleciu kilkoma tematami. W „Programie Salwatora”:
przedstawieniem Hołdu apokaliptycznych starców (Late-
ran (?), Neapol, Parenzo (?), Akwizgran), wyobrażeniem
krzyża, „prekursora” Salwatora w Dniu Ostatnim, zgod-
nie z przekazem Mateusza (24, 30) i apokryficznej Apo-
kalipsy Piotra (Classe, Synaj, SS. Nereo ed Achdlleo w
Rzymie). Zob. też miniaturę z wyobrażeniem Przemie-
nienia i krzyża Powtórnego Przyjścia w tzw. Ewangelia-
rzu Ottona III (Monachium, Bayer. StaatsbibL, Cod. lat.
4453, fol. 113 x.). O krzyżu, jako znaku Secundus Ad-
kośoiołach, po których dekoracji malarskiej nie
pozostał już żaden ślad.
Już w wiielku IV/V iziapelwne wyodrębniono inne
zestawy tematów dla zdobienia kościołów bisku-
pich, a inne dla martyriów — kościołów poświę-
conych świętym męczennikom, których kult, wciąż
od wieku IV rosnący, uzewnętrzniał się we wzno-
szeniu i dedykowaniu im sakralnych budowli.
U podstaw obu programów stanęły apokaliptycz-
ne wizje Powtórnego Przyjścia 60.
„Program Salwatora” znany był w całym
świecie chrześcijańskim. Na ziemiach Hiszpanii
obrazowano go jeszcze w wieku XVIII w kate-
drach dedykowanych Zbawicielowi, a tożsamość
wezwań Salwatora i Przemienienia potwierdził w
wieku XV w swej bulli Inter divinae papież Ka-
likst III, pisząc: „sacratissimum transfigurationis,
huiusmodi festum, quod vulgariter Salvatoris di-
citur”61. We wschodnim Kościele tożsamość ta
nigdy nie uległa zapomnieniu, a wezwanie Spasa
jest tam i dziś jednoznaczne z wezwaniem Prze-
mienienia.
Gdy w zachodniej Europie kończył się okres
misyjny, upewnianie wiernych o Powtórnym
Przyjściu Chrystusa na ziemię w Dniu Ostatnim
na Sąd — zgodnie z tekstem Listu 2 św. Piotra —
nie było już potrzebne. Głęboka wiara średnio-
wiecza eliminoiwaia wątpliwości. Większą uwagą
zaczęli więc darzyć ikonografowie, teologowie i
artyści temat Secundus Adventus, o czym świad-
czą iziacholwiaine Utuli karolińskie62. W sztuce
scenę cudu ma górze Tabor obrazowano już nie
w apsydach i na tympanonach głównych •— któ-
ventiu:s por. D inki er, o.c., s. 77 —<86. Temat Secundus
Adventus wyobrażano również obrazowaniem postaci
Chrystusa w otoczeniu aniołów (S. Apollinatre Nuovo w
Rawennie) i apostołów (Sta Agata dei Goti w Rzymie (?),
Parenzo (?)).
61 Bullę Inter divinae, restytuującą święto Przemie-
nienia w diecezjach zachodnich, w których wówczas nie
obowiązywało, (wydał papież Kalikst III dnia 6 sierpnia
1457, obdarzając licznymi odpustami tych, którzy w dniu
tego święta (6 sierpnia) oraz w jego wigilię i oktawę
nawiedzą kościoły — przede wszystkim te, które nosiły
wezwanie Salwatora: „et maxiime in ecclesiis isub ipsius
vSalvatoris invoeatione fundatis” (Annales ecolesiaistici ab
anno MCXCVIII, uibi desinit Cairdinalis Baromius, aucto-
re Odorico RAYNALDO Congnegationis Oratorii prezby-
tero, ad anno 1(467, XXIX, s. 132, n. LXXX); J. B. Fer-
reres, La Transfiguration de Notre Seigneur. Histoire
de sa Fete et de sa Messe [w:] Ephemerides Theologicae
Lovanienses, :1'92I8, ifasc. 4.
J. von Schlosser, Schriftąuellen zur Geschich-
te der karolingischen Kunst, Wien 1896, nr: StOO, 904, 931,
938; Y. Chris te, Les Grands Portails Romans, Geneve
119(6.9, il 35—1137.
20
cji kościołów biskupich, nie maże rwięic dziwić
jego wprowadzenie na mury akwizgrańskiej ka-
tedry. Ponieważ jednak w ramach „Programu
Salwatora” panowała pewna swoboda w wybo-
rze przedstawień, którymi obrazowano np. te-
maty Secundus Adventus i Concordia — ikono-
graf i rzymski twórca mozaik karolińskich, wcho-
dząc zawsze (jak pisał Braunfels) w kontakt z
jednym tylko dziełem 57, mógł powtórzyć nie tyl-
ko tematy, lecz również na zlecenie fundatora
mógł zrobić szkice dla wiernego powtórzenia wy-
stępujących na Lateranie przedstawień.
Oryginalność ujęcia tematu apokaliptycznego
wizji „siedmiu kandelabrów”, jak i rzadkość wy-
stępowania tego typu ikonograficznego kieruje
rćrwinież naisiz wzrok ma Laterian, gdiziie może
wyobrażono go po raz pierwszy na ziemiach za-
chodniego imperium i powtarzano w niektórych
kościołach biskupich. W samym Rzymie nato-
miast, gdzie początkowo była tylko jedna kate-
dra, ten typ ikonograficzny się nie zachował,
choć ten sam temat wyobrażano na tęczach ba-
zylik dedykowanych świętym męczennikom. W
mich jednak zamiast Chrystusa widniał Baranek
w otoczeniu siedmiu świeczników i (łub) czterech
zwierzęcych symboli, a także niekiedy w asyście
dwóch lub czterech aniołów. Motywy te wy-
obrażano w różnych wariantach. Znane są z ba-
zylik: S. Piętro, S. Paolo fuori le mura58, SS.
Gosma e Damiiatnio, Sta Bnaesede, Sta Ceciliia59,
S. Sebastianello, a także z Triclinium Leona III.
Występowały zapewne w wielu innych rzymskich
57 Braunfels, Les Peintures..., s. 468'.
58 Zamiast Baranka widnieje tam Chrystus ukazany
w popiersiu.
59 W Sta Cecilia wyobrażono na tęczy zamiast Ba-
ranka Marię z Dzieciątkiem na kolanach. Ku niej z
bram Jerozolimy i Betlejem wychodzą święte imęczen-
niczki z koronami w rękach. Dzieciątku na kolanach
Matki, a także „nadchodzącemu wśród obłoków” (w ap-
sydzie) oddawali swe korony starcy. Ten niezwykły typ
ikonograficzny mógł być powtórzeniem znanych z in-
skrypcji mozaik z bazyliki Sta Maria Maggiore, jeśli
istniał w niej (wbrew mniemaniom archeologów) drugi
łuk tęczowy.
60 Wizję Powtórnego Przyjścia ilustrowano w 1. ty-
siącleciu kilkoma tematami. W „Programie Salwatora”:
przedstawieniem Hołdu apokaliptycznych starców (Late-
ran (?), Neapol, Parenzo (?), Akwizgran), wyobrażeniem
krzyża, „prekursora” Salwatora w Dniu Ostatnim, zgod-
nie z przekazem Mateusza (24, 30) i apokryficznej Apo-
kalipsy Piotra (Classe, Synaj, SS. Nereo ed Achdlleo w
Rzymie). Zob. też miniaturę z wyobrażeniem Przemie-
nienia i krzyża Powtórnego Przyjścia w tzw. Ewangelia-
rzu Ottona III (Monachium, Bayer. StaatsbibL, Cod. lat.
4453, fol. 113 x.). O krzyżu, jako znaku Secundus Ad-
kośoiołach, po których dekoracji malarskiej nie
pozostał już żaden ślad.
Już w wiielku IV/V iziapelwne wyodrębniono inne
zestawy tematów dla zdobienia kościołów bisku-
pich, a inne dla martyriów — kościołów poświę-
conych świętym męczennikom, których kult, wciąż
od wieku IV rosnący, uzewnętrzniał się we wzno-
szeniu i dedykowaniu im sakralnych budowli.
U podstaw obu programów stanęły apokaliptycz-
ne wizje Powtórnego Przyjścia 60.
„Program Salwatora” znany był w całym
świecie chrześcijańskim. Na ziemiach Hiszpanii
obrazowano go jeszcze w wieku XVIII w kate-
drach dedykowanych Zbawicielowi, a tożsamość
wezwań Salwatora i Przemienienia potwierdził w
wieku XV w swej bulli Inter divinae papież Ka-
likst III, pisząc: „sacratissimum transfigurationis,
huiusmodi festum, quod vulgariter Salvatoris di-
citur”61. We wschodnim Kościele tożsamość ta
nigdy nie uległa zapomnieniu, a wezwanie Spasa
jest tam i dziś jednoznaczne z wezwaniem Prze-
mienienia.
Gdy w zachodniej Europie kończył się okres
misyjny, upewnianie wiernych o Powtórnym
Przyjściu Chrystusa na ziemię w Dniu Ostatnim
na Sąd — zgodnie z tekstem Listu 2 św. Piotra —
nie było już potrzebne. Głęboka wiara średnio-
wiecza eliminoiwaia wątpliwości. Większą uwagą
zaczęli więc darzyć ikonografowie, teologowie i
artyści temat Secundus Adventus, o czym świad-
czą iziacholwiaine Utuli karolińskie62. W sztuce
scenę cudu ma górze Tabor obrazowano już nie
w apsydach i na tympanonach głównych •— któ-
ventiu:s por. D inki er, o.c., s. 77 —<86. Temat Secundus
Adventus wyobrażano również obrazowaniem postaci
Chrystusa w otoczeniu aniołów (S. Apollinatre Nuovo w
Rawennie) i apostołów (Sta Agata dei Goti w Rzymie (?),
Parenzo (?)).
61 Bullę Inter divinae, restytuującą święto Przemie-
nienia w diecezjach zachodnich, w których wówczas nie
obowiązywało, (wydał papież Kalikst III dnia 6 sierpnia
1457, obdarzając licznymi odpustami tych, którzy w dniu
tego święta (6 sierpnia) oraz w jego wigilię i oktawę
nawiedzą kościoły — przede wszystkim te, które nosiły
wezwanie Salwatora: „et maxiime in ecclesiis isub ipsius
vSalvatoris invoeatione fundatis” (Annales ecolesiaistici ab
anno MCXCVIII, uibi desinit Cairdinalis Baromius, aucto-
re Odorico RAYNALDO Congnegationis Oratorii prezby-
tero, ad anno 1(467, XXIX, s. 132, n. LXXX); J. B. Fer-
reres, La Transfiguration de Notre Seigneur. Histoire
de sa Fete et de sa Messe [w:] Ephemerides Theologicae
Lovanienses, :1'92I8, ifasc. 4.
J. von Schlosser, Schriftąuellen zur Geschich-
te der karolingischen Kunst, Wien 1896, nr: StOO, 904, 931,
938; Y. Chris te, Les Grands Portails Romans, Geneve
119(6.9, il 35—1137.
20