DOI Artikel:
Rzepińska, Maria: Obraz w kościele w Kalwarii Zebrzydowskiej: Przyczynek do potrydenckiej ikonografii franciszkańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20541#0033
nim do niej przejdziemy, przypomnijmy pokrót-
ce historię grobu św. Franciszka 10.
Franciszek zmarł w Asyżu w klasztorze Santa
Maria degli Angeli (Portiuncula) 3 X 1226. Ciało
jego spoczywało przez kilka lat w kościele San
Giorgio i od początku było przedmiotem czci. W
dwa lata po śmierci został kanonizowany przez
papieża Grzegorza IX. Z inicjatywy tegoż papie-
ża wzniesiono bazylikę San Francesco. Kościół
dolny był gotowy w r. 1230 i tam 25 maja prze-
niesiono ciało świętego. Jego kult był niezmier-
nie żywy i powszechny. Nazywano go „Christi
Imitator” i biografowie Zakonu przeprowadzali
paralele pomiędzy jego życiem a życiem i cuda-
mi Jezusa.
Ciało świętego było uważane za tak cenną re-
likwię, że zakonnicy stale obawiali się, aby nie
została ona wykradziona. Toteż grób został sta-
rannie ukryty w dolnym kościele (według innej
wersji w krypcie pod ołtarzem dolnego kościoła) i
zamurowany. Poszukiwania grobu podjęto bezsku-
tecznie w r. 1570. Stopniowo zatracała się pa-
mięć o tym, gdzie właściwie grób się znajduje,
co dało początek wielu legendom. Data zamuro-
wania grobu nie jest dokładnie znana i opinie ba-
daczy różnią się na ten temat n. Jest historycznie
udokumentowane, że kardynał Paolo Emilio Sfon-
drati, człowiek wielkiej pobożności, zaprzyjaźnio-
ny z św. Filipem Nereuszem, odwiedził w r. 1606
bazylikę w Asyżu, aby odnaleźć grób świętego.
Daremnie szukał zamurowanych schodów wiodą-
cych do krypty. Bracia najwidoczniej nie chcieli
wskazać miejsca, ponieważ krążyły pogłoski (za-
pewne niesłuszne), że kardynał zamierza zabrać
relikwię do Rzymu, być może dla swego tytular-
nego kościoła Santa Cecilia in Trastevere. Istnie-
je w każdym razie korespondencja z lat 1597—•
—1607, dotycząca ustalenia miejsca grobu. Listy
noszą podpisy kardynała Scipione Borghese, kar-
dynała Viscontini oraz ówczesnego przeora fran-
ciszkanów w Asyżu 12. Miejsce to pozostało jednak
(nowe, poszerzone wydanie), t. I, s. 434 (autor podaje
niie wspominany dotąd przykład: obraz Eugenio Caxes
(1577'—4642); Lexikon der christlichen Ikonographie,
Freiiburg 1974, Bd. 6, s. 259—315.
10 Wg Enciclopedia Cattolica, t. V, Citita del Vati-
camo 4950, ciol. 1578—1588, oraz G. Par i,ścian i, Tom-
ba di San Francesco (Milscelianieia Franoescana 1978, i.
II), s. 1(92—243.
11 Lexikon der christlichen Ikonographie podaje, że
grób zamurowano w r. 147)6. mia rozkaz papieża Sykstu-
sa IV. „Potem popadł jakby w zapomnienie, aż otworzo-
no go w r. 1818”. Inną wersję podają H. Fr os SI, F.
Sowa, Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-biograficz-
ny, Kraków 1975, s. 355. Wg F. Sowy Eliasz z Gordony,
nieznane aż do r. 1818, kiedy odszukano je z po-
lecenia papieża Piusa VI i zidentyfikowano zwło-
ki.
Dość tajemniczy dokument znajduje się w ar-
chiwum watykańskim (Fondo Borghese). Jest to
właściwie kopia dokumentu, z datą 15 VII 1568,
podpisana przez franciszkanina Fra Doni, doty-
cząca listu dostojnika kościelnego Francesco Bu-
tlo, Duca d’Andria. Zdaje on sprawę z swojej roz-
mowy z kardynałem Eustorgio, który na krótko
przed swoją śmiercią w r. 1451 opowiadał, że był
świadkiem nocnej wizyty papieża Mikołaja V w
bazylice w Asyżu w r. 1449. Dokument nosi ty-
tuł: „Della miracolosa reliąuia del corpo del glo-
rioso San Francesco d’Assisi”13. Przytaczamy z
niego słowa następujące: „II padre guardiano dis-
se: Santo Padre vogliate venire ad hora cinąue
di notte e menar tre persone, e noi eon tre frati
e ąuesto per piu nostra securita”. Z tych słów
wynikałoby, że do krypty weszli: papież, kardy-
nał Eustorgio i ewentualnie jeszcze jedna lub dwie
osoby z otoczenia papieża oraz trzech braci, oprócz
ojca gwardiana. Razem mogło być więc siedem
lub osiem osób. W dalszym ciągu dokument mó-
wi, jak ta mała grupka zeszła do sklepionej kry-
pty pod dolną bazyliką, gdzie ujrzano św. Fran-
ciszka. Stał na płycie marmurowej, z oczyma
wzniesionymi do góry, z dłońmi ukrytymi w rę-
kawach. Słodki zapach wypełniał wnętrze, pa-
pież ukląkł i uniósł połę jego habitu, odsłaniając
stygmaty na stopach. W tym sprawozdaniu mo-
wa jest również o dwu „trybunach” w tejże kry-
pcie, gdzie pochowani byli dwaj inni zakonnicy,
nie tknięci rozkładem.
Najprawdopodobniej to właśnie opowiadanie
kardynała Eustorgio dało początek tematowi iko-
nograficznemu, którego niesamowitość i cudow-
ność o zabarwieniu makabrycznym odpowiadała
pewnemu nurtowi sztuki potrydenckiej. Wątek (u-
znany obecnie przez Kościół za legendarny) po-
wstał więc we Włoszech. Jednak pierwsza znana
obawiając isię o cenną relikwię, kazał zamurować ciało
w ścianie dolnej bazyliki San Francesco zaraz po jej
wzniesieniu.
12 Dokumenty i listy ;z tym związane podaje P a -
r i ściana, o.c., s. 11912—'243.
13 Treść listu przytacza P a r i s c ia n i, o.c. Tlekst
ten podany jest również w Acta Sanctorum oct. II, s.
933—941* Poir. też L. W a d d i n g, Annales Ordinis Mino-
rum, t. II, Antwerpia 1628, s. 235. Wadding twierdzi, że
kardynał Eustorgio zmarł nazajutrz po złożeniu swej re-
lacji. Wcześniej już jednak wymieniony dokument opu-
blikowany był na terenie Włoch: P. R. da Tosis i gna-
no, Historiarum Seraphicae religionis libri tres, Ve-
netiiae 1586, f. 247v.—548v.
27
ce historię grobu św. Franciszka 10.
Franciszek zmarł w Asyżu w klasztorze Santa
Maria degli Angeli (Portiuncula) 3 X 1226. Ciało
jego spoczywało przez kilka lat w kościele San
Giorgio i od początku było przedmiotem czci. W
dwa lata po śmierci został kanonizowany przez
papieża Grzegorza IX. Z inicjatywy tegoż papie-
ża wzniesiono bazylikę San Francesco. Kościół
dolny był gotowy w r. 1230 i tam 25 maja prze-
niesiono ciało świętego. Jego kult był niezmier-
nie żywy i powszechny. Nazywano go „Christi
Imitator” i biografowie Zakonu przeprowadzali
paralele pomiędzy jego życiem a życiem i cuda-
mi Jezusa.
Ciało świętego było uważane za tak cenną re-
likwię, że zakonnicy stale obawiali się, aby nie
została ona wykradziona. Toteż grób został sta-
rannie ukryty w dolnym kościele (według innej
wersji w krypcie pod ołtarzem dolnego kościoła) i
zamurowany. Poszukiwania grobu podjęto bezsku-
tecznie w r. 1570. Stopniowo zatracała się pa-
mięć o tym, gdzie właściwie grób się znajduje,
co dało początek wielu legendom. Data zamuro-
wania grobu nie jest dokładnie znana i opinie ba-
daczy różnią się na ten temat n. Jest historycznie
udokumentowane, że kardynał Paolo Emilio Sfon-
drati, człowiek wielkiej pobożności, zaprzyjaźnio-
ny z św. Filipem Nereuszem, odwiedził w r. 1606
bazylikę w Asyżu, aby odnaleźć grób świętego.
Daremnie szukał zamurowanych schodów wiodą-
cych do krypty. Bracia najwidoczniej nie chcieli
wskazać miejsca, ponieważ krążyły pogłoski (za-
pewne niesłuszne), że kardynał zamierza zabrać
relikwię do Rzymu, być może dla swego tytular-
nego kościoła Santa Cecilia in Trastevere. Istnie-
je w każdym razie korespondencja z lat 1597—•
—1607, dotycząca ustalenia miejsca grobu. Listy
noszą podpisy kardynała Scipione Borghese, kar-
dynała Viscontini oraz ówczesnego przeora fran-
ciszkanów w Asyżu 12. Miejsce to pozostało jednak
(nowe, poszerzone wydanie), t. I, s. 434 (autor podaje
niie wspominany dotąd przykład: obraz Eugenio Caxes
(1577'—4642); Lexikon der christlichen Ikonographie,
Freiiburg 1974, Bd. 6, s. 259—315.
10 Wg Enciclopedia Cattolica, t. V, Citita del Vati-
camo 4950, ciol. 1578—1588, oraz G. Par i,ścian i, Tom-
ba di San Francesco (Milscelianieia Franoescana 1978, i.
II), s. 1(92—243.
11 Lexikon der christlichen Ikonographie podaje, że
grób zamurowano w r. 147)6. mia rozkaz papieża Sykstu-
sa IV. „Potem popadł jakby w zapomnienie, aż otworzo-
no go w r. 1818”. Inną wersję podają H. Fr os SI, F.
Sowa, Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-biograficz-
ny, Kraków 1975, s. 355. Wg F. Sowy Eliasz z Gordony,
nieznane aż do r. 1818, kiedy odszukano je z po-
lecenia papieża Piusa VI i zidentyfikowano zwło-
ki.
Dość tajemniczy dokument znajduje się w ar-
chiwum watykańskim (Fondo Borghese). Jest to
właściwie kopia dokumentu, z datą 15 VII 1568,
podpisana przez franciszkanina Fra Doni, doty-
cząca listu dostojnika kościelnego Francesco Bu-
tlo, Duca d’Andria. Zdaje on sprawę z swojej roz-
mowy z kardynałem Eustorgio, który na krótko
przed swoją śmiercią w r. 1451 opowiadał, że był
świadkiem nocnej wizyty papieża Mikołaja V w
bazylice w Asyżu w r. 1449. Dokument nosi ty-
tuł: „Della miracolosa reliąuia del corpo del glo-
rioso San Francesco d’Assisi”13. Przytaczamy z
niego słowa następujące: „II padre guardiano dis-
se: Santo Padre vogliate venire ad hora cinąue
di notte e menar tre persone, e noi eon tre frati
e ąuesto per piu nostra securita”. Z tych słów
wynikałoby, że do krypty weszli: papież, kardy-
nał Eustorgio i ewentualnie jeszcze jedna lub dwie
osoby z otoczenia papieża oraz trzech braci, oprócz
ojca gwardiana. Razem mogło być więc siedem
lub osiem osób. W dalszym ciągu dokument mó-
wi, jak ta mała grupka zeszła do sklepionej kry-
pty pod dolną bazyliką, gdzie ujrzano św. Fran-
ciszka. Stał na płycie marmurowej, z oczyma
wzniesionymi do góry, z dłońmi ukrytymi w rę-
kawach. Słodki zapach wypełniał wnętrze, pa-
pież ukląkł i uniósł połę jego habitu, odsłaniając
stygmaty na stopach. W tym sprawozdaniu mo-
wa jest również o dwu „trybunach” w tejże kry-
pcie, gdzie pochowani byli dwaj inni zakonnicy,
nie tknięci rozkładem.
Najprawdopodobniej to właśnie opowiadanie
kardynała Eustorgio dało początek tematowi iko-
nograficznemu, którego niesamowitość i cudow-
ność o zabarwieniu makabrycznym odpowiadała
pewnemu nurtowi sztuki potrydenckiej. Wątek (u-
znany obecnie przez Kościół za legendarny) po-
wstał więc we Włoszech. Jednak pierwsza znana
obawiając isię o cenną relikwię, kazał zamurować ciało
w ścianie dolnej bazyliki San Francesco zaraz po jej
wzniesieniu.
12 Dokumenty i listy ;z tym związane podaje P a -
r i ściana, o.c., s. 11912—'243.
13 Treść listu przytacza P a r i s c ia n i, o.c. Tlekst
ten podany jest również w Acta Sanctorum oct. II, s.
933—941* Poir. też L. W a d d i n g, Annales Ordinis Mino-
rum, t. II, Antwerpia 1628, s. 235. Wadding twierdzi, że
kardynał Eustorgio zmarł nazajutrz po złożeniu swej re-
lacji. Wcześniej już jednak wymieniony dokument opu-
blikowany był na terenie Włoch: P. R. da Tosis i gna-
no, Historiarum Seraphicae religionis libri tres, Ve-
netiiae 1586, f. 247v.—548v.
27