DOI Artikel:
Moczulska, Krystyna: Najpiękniejsza Gallerani i najdoskonalsza ΓAΛÉH w portrecie namalowanym przez Leonarda da Vinci
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20544#0076
skórki na ręce przytkniętej do boku lub brzucha, czy
spuszczały z ramion i przypinały złotym łańcusz-
kiem do pasa. Te zibellini da mano, jak je nazywano
w renesansie, służyły według Johna Hunta i Fran-
cisa Weissa do ogrzania i do ozdoby, jako wachlarz,
chusteczka do nosa i pułapka na pchły (Flohpelz-
chen), a noszono je dlatego, bo były modne. Weiss
zestawił listę tych portretów89.
Przyczyny noszenia skórek były niewątpliwie
różnorodne i wzajemnie się uzupełniające. Przynaj-
mniej na kilku portretach widać wyraźnie, że przed-
stawione kobiety są „w poważnym stanie”, co do-
datkowo podkreśla gest ręki, np. Antei na portrecie
pędzla Parmigianina z około r. 1536 (ryc. 7), czy
Livii da Porto Thiene, malowanej przez Veronese
około r. 1551 (ryc. 8)90. Zdumiewające, zarazem
bardzo ważne dla naszej próby interpretacji jest to,
że tak właśnie została przedstawiona Beatrice d‘Este,
żona Lodovica il Moro na sarkofagu znajdującym
się w Certosa di Pavia, wykonanym przez Cristofora
Solariego (zm. 1527) (ryc. 9)91. Na skrzyżowane
w pasie ręce nałożona jest skórka, przy czym na
opadającej na brzuch Beatrice główce łasicowatego
zwierzątka widoczne są jej palce, jako wymowny
znak. Wiadomo, że księżna zmarła w połogu,
3 1 149792. Ten „portret” jest najwcześniejszy po-
śród przedstawień tego typu, uwzględnionych przez
Weissa.
Clark, jeden z bardzo zasłużonych badaczy tej
epoki, pisze: „Wiele niezwykłych przedstawień
w sztuce Renesansu kryje w sobie podania i symbole
od dawna zapomniane”93. Także tu nasuwa się
89 Z dwudziestu dziewięciu portretów znajdujących się na
liście Weissa, dwadzieścia namalowali artyści włoscy, a trzy
hiszpańscy.
90 Portret Livii da Porto Thiene znajduje się w Walters Art
Gallery w Baltimore; zob. W. R. Rearick, The Art of Paolo
Veronese, 1528— 1588. National Gallery of Art, 13 Nov. 1988
— 20 Feb. 1989, Washington 1988, s. 40: „The plasticity is
emphatic, an understated but gentle allusion to Livia’s substan-
tial girth”.
91 M a 1 a g u z z i V a 1 e r i, o. c., I, tabl. po s. 648; nieukoń-
czony nagrobek Beatrice d’Este znajdował się początkowo w koś-
ciele Santa Maria delle Grazie w Mediolanie, skąd w r. 1564
został przeniesiony do Certosa di Pavia.
92 O śmierci Beatrice: Este, House of [w:] Encyclopaedia
Britannica, VIII, London 1964, s. 729.
93 Clark, Leonardo da Vinci..., s. 50.
94 K. Trauman Steinitz, Leonardo da Vinci’s Concept
of the Antiąue [w:] Actes du IV Congres International d’Estetique,
Athenes 1960, s. 114—118; autorka wymienia jeszcze kilku
innych pisarzy starożytnych, których dzieła znał Leonardo:
Hipokratesa, Pliniusza, Ezopa, Plutarcha, Lukiana, Horacego,
Cycerona i Cezara. Na temat m.in. korzystania z dotyczących
urbanistyki wskazówek Galena por. M. A. G u k o v s k i, Leonar-
do e Galeno (Raccolta Yinciana, 20, 1964), s. 359 — 367.
wniosek, że owe skórki zwierząt łasicowatych miały
znaczenie wykraczające poza podstawową funkcję
ogrzewania, ozdoby i podkreślenia dystynkcji.
Leonardo, zainteresowany nauką o naturze i filo-
zofią natury, studiował pisma Arystotelesa, Archi-
medesa, Galena i innych starożytnych autorów94,
a jako obserwator i badacz naturalnych właściwości
zwierząt i roślin (wspomina o tym Vasari) musiał
być przekonany, że tylko żywe zwierzę, a nie jego
skórka, może być przekaźnikiem tajemniczej mocy
natury, tego co określano magią naturalną albo
praktycznym działem wiedzy przyrodniczej 95. Zna-
ny jest dobrze jego stosunek do zwierząt — był
przeciwny ich zabijaniu przez człowieka. Jest po-
świadczone, że był wegetarianinem96. Zwierzęta
postrzegał jako wynik procesu przemiany ciała ludz-
kiego. Te same idee znalazł w wykładzie Pitagorasa
przedstawionym w księdze XV Owidiuszowych
Metamorfoz:
Co za zbrodnia, w wnętrznościach cudze trzewia skrywać
I cudze jedząc ciała własnego nabywać!
Czyż jedno zwierzę musi żyć drugiego zgonem?
Z darów najlepszej matki nic ci nie wzbronione
A tylko krwawe mięso smaczne ci się zdaje?
Po co wznawiać ohydne cyklopów zwyczaje?
Czyż tylko śmiercią drugich możesz głód łagodzić
I żarłocznym żołądka zachciankom dogodzić? [...]
Niebo i co pod niebem, ziemia i co w ziemi,
Wszystko postać przemienia. I my cząstki świata,
Których ciało niszczeje i dusza ulata,
Co możem kiedyś życie w kształcie zwierząt pędzić,
Gardźmy ucztą Tiesta, chciejmy ciał tych szczędzić,
W których ojcowie nasi lub powinowaci,
Lub inni żyją ludzie po zmianie postaci97.
95 Leonardo da Vinci, Pisma..., s. 65: „La natura
e piena dhnfmite ragioni che non furono mai in esperienza”
(Przyroda jest pełna nieskończonych przyczyn, które nie były
nigdy przedmiotem doświadczenia). Leonardo nie interesował się
nekromancją, zgodnie ze swoją postawą praktycznego przyrod-
nika starał się poznawać niewidoczne przyczyny, które tkwią
w magicznej sile natury. W renesansie magię naturalną pojmowa-
no jako część filozofii natury zajmującą się akcjami, współod-
działywaniem i skutkami sił natury. To ona miała sprawiać, że
człowiek rozpoznawał w samym sobie siły natury. Za pośrednic-
twem magii astrologia i medycyna mogły uzupełniać się wzajem-
nie; por. P. Z a m b e 11 i, Le probleme de la Magie Natnrelle a la
Renaissance [w:] Magie, Astrologie e Religione nel Rinascimento.
Convegno Polacco-Italiana 1972, Wrocław 1973, s. 48 — 82;
E. Garin, Zodiak życia. Astrologia w okresie Renesansu, War-
szawa 1992. Łasica w kontekście znaków zodiaku: E. Śnieżyń-
ska-Stolot, Ikonografia znaków Zodiaku i gwiazdozbiorów
w średniowieczu, Kraków 1994, s. 26.
96 Calvi, Contributi..., s. 431; autor cytuje fragment listu
florentyńczyka Andrea Corsaliego do Giuliana Medici, w którym
jest to wprost napisane.
97 Owidiusz, Przemiany, w wyborze wg B. Kicińskiego,
wyd. J. Krokowski, Wrocław 1953 (Biblioteka Narodowa 11/76),
s. 277 i 291.
72
spuszczały z ramion i przypinały złotym łańcusz-
kiem do pasa. Te zibellini da mano, jak je nazywano
w renesansie, służyły według Johna Hunta i Fran-
cisa Weissa do ogrzania i do ozdoby, jako wachlarz,
chusteczka do nosa i pułapka na pchły (Flohpelz-
chen), a noszono je dlatego, bo były modne. Weiss
zestawił listę tych portretów89.
Przyczyny noszenia skórek były niewątpliwie
różnorodne i wzajemnie się uzupełniające. Przynaj-
mniej na kilku portretach widać wyraźnie, że przed-
stawione kobiety są „w poważnym stanie”, co do-
datkowo podkreśla gest ręki, np. Antei na portrecie
pędzla Parmigianina z około r. 1536 (ryc. 7), czy
Livii da Porto Thiene, malowanej przez Veronese
około r. 1551 (ryc. 8)90. Zdumiewające, zarazem
bardzo ważne dla naszej próby interpretacji jest to,
że tak właśnie została przedstawiona Beatrice d‘Este,
żona Lodovica il Moro na sarkofagu znajdującym
się w Certosa di Pavia, wykonanym przez Cristofora
Solariego (zm. 1527) (ryc. 9)91. Na skrzyżowane
w pasie ręce nałożona jest skórka, przy czym na
opadającej na brzuch Beatrice główce łasicowatego
zwierzątka widoczne są jej palce, jako wymowny
znak. Wiadomo, że księżna zmarła w połogu,
3 1 149792. Ten „portret” jest najwcześniejszy po-
śród przedstawień tego typu, uwzględnionych przez
Weissa.
Clark, jeden z bardzo zasłużonych badaczy tej
epoki, pisze: „Wiele niezwykłych przedstawień
w sztuce Renesansu kryje w sobie podania i symbole
od dawna zapomniane”93. Także tu nasuwa się
89 Z dwudziestu dziewięciu portretów znajdujących się na
liście Weissa, dwadzieścia namalowali artyści włoscy, a trzy
hiszpańscy.
90 Portret Livii da Porto Thiene znajduje się w Walters Art
Gallery w Baltimore; zob. W. R. Rearick, The Art of Paolo
Veronese, 1528— 1588. National Gallery of Art, 13 Nov. 1988
— 20 Feb. 1989, Washington 1988, s. 40: „The plasticity is
emphatic, an understated but gentle allusion to Livia’s substan-
tial girth”.
91 M a 1 a g u z z i V a 1 e r i, o. c., I, tabl. po s. 648; nieukoń-
czony nagrobek Beatrice d’Este znajdował się początkowo w koś-
ciele Santa Maria delle Grazie w Mediolanie, skąd w r. 1564
został przeniesiony do Certosa di Pavia.
92 O śmierci Beatrice: Este, House of [w:] Encyclopaedia
Britannica, VIII, London 1964, s. 729.
93 Clark, Leonardo da Vinci..., s. 50.
94 K. Trauman Steinitz, Leonardo da Vinci’s Concept
of the Antiąue [w:] Actes du IV Congres International d’Estetique,
Athenes 1960, s. 114—118; autorka wymienia jeszcze kilku
innych pisarzy starożytnych, których dzieła znał Leonardo:
Hipokratesa, Pliniusza, Ezopa, Plutarcha, Lukiana, Horacego,
Cycerona i Cezara. Na temat m.in. korzystania z dotyczących
urbanistyki wskazówek Galena por. M. A. G u k o v s k i, Leonar-
do e Galeno (Raccolta Yinciana, 20, 1964), s. 359 — 367.
wniosek, że owe skórki zwierząt łasicowatych miały
znaczenie wykraczające poza podstawową funkcję
ogrzewania, ozdoby i podkreślenia dystynkcji.
Leonardo, zainteresowany nauką o naturze i filo-
zofią natury, studiował pisma Arystotelesa, Archi-
medesa, Galena i innych starożytnych autorów94,
a jako obserwator i badacz naturalnych właściwości
zwierząt i roślin (wspomina o tym Vasari) musiał
być przekonany, że tylko żywe zwierzę, a nie jego
skórka, może być przekaźnikiem tajemniczej mocy
natury, tego co określano magią naturalną albo
praktycznym działem wiedzy przyrodniczej 95. Zna-
ny jest dobrze jego stosunek do zwierząt — był
przeciwny ich zabijaniu przez człowieka. Jest po-
świadczone, że był wegetarianinem96. Zwierzęta
postrzegał jako wynik procesu przemiany ciała ludz-
kiego. Te same idee znalazł w wykładzie Pitagorasa
przedstawionym w księdze XV Owidiuszowych
Metamorfoz:
Co za zbrodnia, w wnętrznościach cudze trzewia skrywać
I cudze jedząc ciała własnego nabywać!
Czyż jedno zwierzę musi żyć drugiego zgonem?
Z darów najlepszej matki nic ci nie wzbronione
A tylko krwawe mięso smaczne ci się zdaje?
Po co wznawiać ohydne cyklopów zwyczaje?
Czyż tylko śmiercią drugich możesz głód łagodzić
I żarłocznym żołądka zachciankom dogodzić? [...]
Niebo i co pod niebem, ziemia i co w ziemi,
Wszystko postać przemienia. I my cząstki świata,
Których ciało niszczeje i dusza ulata,
Co możem kiedyś życie w kształcie zwierząt pędzić,
Gardźmy ucztą Tiesta, chciejmy ciał tych szczędzić,
W których ojcowie nasi lub powinowaci,
Lub inni żyją ludzie po zmianie postaci97.
95 Leonardo da Vinci, Pisma..., s. 65: „La natura
e piena dhnfmite ragioni che non furono mai in esperienza”
(Przyroda jest pełna nieskończonych przyczyn, które nie były
nigdy przedmiotem doświadczenia). Leonardo nie interesował się
nekromancją, zgodnie ze swoją postawą praktycznego przyrod-
nika starał się poznawać niewidoczne przyczyny, które tkwią
w magicznej sile natury. W renesansie magię naturalną pojmowa-
no jako część filozofii natury zajmującą się akcjami, współod-
działywaniem i skutkami sił natury. To ona miała sprawiać, że
człowiek rozpoznawał w samym sobie siły natury. Za pośrednic-
twem magii astrologia i medycyna mogły uzupełniać się wzajem-
nie; por. P. Z a m b e 11 i, Le probleme de la Magie Natnrelle a la
Renaissance [w:] Magie, Astrologie e Religione nel Rinascimento.
Convegno Polacco-Italiana 1972, Wrocław 1973, s. 48 — 82;
E. Garin, Zodiak życia. Astrologia w okresie Renesansu, War-
szawa 1992. Łasica w kontekście znaków zodiaku: E. Śnieżyń-
ska-Stolot, Ikonografia znaków Zodiaku i gwiazdozbiorów
w średniowieczu, Kraków 1994, s. 26.
96 Calvi, Contributi..., s. 431; autor cytuje fragment listu
florentyńczyka Andrea Corsaliego do Giuliana Medici, w którym
jest to wprost napisane.
97 Owidiusz, Przemiany, w wyborze wg B. Kicińskiego,
wyd. J. Krokowski, Wrocław 1953 (Biblioteka Narodowa 11/76),
s. 277 i 291.
72