DOI Artikel:
Walczak, Marek: Przyczynek do badań nad wieżą ratuszową w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20623#0027
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 12: 2009
PL ISSN 0071-6723
Marek Walczak
Przyczynek do badań nad wieżą ratuszową w Krakowie
Wieża ratusza (o wysokości niemal 40 m do
poziomu dawnego ganku dla straży bez zwień-
czenia) była przez stulecia jedną z najwyższych
budowli Krakowa, konkurującą z wieżami kościoła
Mariackiego (il. 1, 2)1. Kamienny wystrój elewacji
i bogata dekoracja rzeźbiarska upodobniają ją do
najświetniejszych budowli Wawelu — wieży Duń-
skiej, wieży Zegarowej i dwóch kaplic królewskich
przy fasadzie katedry, a także do dzieła powiązanego
ściśle ze sztuką dworską Jagiellonów — południo-
wej elewacji kościoła Augustianów na Kazimierzu.
Jest ona także jedną z najważniejszych budowli
w swoim rodzaju w Europie, bo w większości miast
Rzeszy w późnym średniowieczu ratusze nie miały
wież (na południu Cesarstwa wyjątkami są m. in.
Wiirzburg, Ratyzbona i Passawa)2. Wznoszono je
natomiast na obszarach północnych, czego najdo-
skonalszym przykładem jest ratusz w dolnoreńskiej
Kolonii (wys. 61 m), przewyższający rozmiarami i
1 Tak wzmiankowali ją autorzy najstarszych opisów miasta.
Przykładowo, w pocz. XVII w. dominikanin Martin Grunweg
pisał: „Die Statt hatt ein herliches Rhathaus mitt einem gros-
sen hoegen tuerme, der ist mit einer błeyenen spitze, hatt eine
halbe uhr mitt ihren fierteln”, Die Aufzeichnungen des Dominika-
ners Martin Grunweg (1562—ca.l6l8) iiber seine Familie in Dan-
zig, seine Handelreisen in Osteuropa und sein Klosterleben in Polen,
red. A. Bues, t. 2, Wiesbaden 2008 (Deutsches Historisches
Institut Warschau. Quellen und Studien, t. 19, 2), s. 801.
2 Rolę wież w gotyckiej architekturze Rzeszy omówił
ostatnio w pionierskich publikacjach: R. Bork, Great Spires:
Skyscrapers of the New Jerusalem, Koln 2003 (Kolner Archi-
tektur-Studien, 76); Tenże, Gotische Tiirme in Mitteleuropa,
Petersberg 2008.
3 Koln: Der Ratsturm. Seine Geschichte und sein Figuren-
programm, red. H. Kier, B. Ernsting, U. Krings, Koln 1996
(Stadtspuren. Denkmaler in Koln, t. 21); S. Albrecht, Mit-
wspaniałością bodaj wszystkie zachowane budowle
tego typu3 *. Przykładem szczególnego bogactwa jest
także ratusz w Toruniu, do którego włączono wcześ-
niejszą wieżę miejską, wzorowaną na flandryjskich
beffroisA. Wśród miast szwajcarskich wspaniałą wieżę
miał ratusz w Lucernie, a na terenach austriackich
potężny ratusz z wieżą w narożniku zamierzano
wystawić w Wiedniu (zachował się rysunek pro-
jektowy z ok. r. 1455 przypisywany Lorenzowi
Spenningowi)5. Ratusze z wieżami były powszechne
na Śląsku6 i w Czechach, a niektóre z tych realizacji
należą do najwyższych (np. Litomyśl — ok. 50 m,
Znojmo — ok. 80 m)7. W innych krajach przy ra-
tuszach wznoszono najczęściej niewielkie wieże na
dzwony, których zadaniem było też wzbogacanie
bryły budowli municypalnych i nadawanie im po-
zorów warowności. Do celów ideowej inkastelacji
doskonale nadawały się małe wieżyczki narożne,
a przede wszystkim blanki, strzelnice i przekształ-
telalterliche Rathduser in Deutschland. Architektur und Funktion,
Darmstadt 2004, s. 150—154.
4 E. Gąsiorowski, Ratusz Staromiejski w Toruniu w okre-
sie średniowiecza, Toruń 1971, s. 27—34, 60.
5 B. Grimschitz, Hans Puchspaum, Wien 1947, s. 29;
G. Br uchę r, Gotische Baukunst in Osterreich, Salzburg—Wien
1990, s. 299, il. 270; J. J. Bóker, Architektur der Gotik. Be-
standkatalog der weltgrofiten Sammlung an gotischen Baurissen der
Akademie der bildenden Kiinste Wien, Salzburg—Miinchen 2005,
s. 113—119, sygn. 16.836 r—v.
6 M. Zlat, Mittelalterliche Rathduser in Schlesien, Jahrbuch
des Zentralinstituts fur Kunstgeschichte, 5—6: 1989—1990,
s. 227—244; R. Czerner, Zabudowy rynków. Średniowieczne
bloki śródrynkowe wybranych dużych miast Śląska, Wrocław 2002,
s. 55-58.
7 F. Hoffmann, Ćeske mesto ve stredoveku, Praha 1992,
s. 136-137.
21
Seria Nowa, t. 12: 2009
PL ISSN 0071-6723
Marek Walczak
Przyczynek do badań nad wieżą ratuszową w Krakowie
Wieża ratusza (o wysokości niemal 40 m do
poziomu dawnego ganku dla straży bez zwień-
czenia) była przez stulecia jedną z najwyższych
budowli Krakowa, konkurującą z wieżami kościoła
Mariackiego (il. 1, 2)1. Kamienny wystrój elewacji
i bogata dekoracja rzeźbiarska upodobniają ją do
najświetniejszych budowli Wawelu — wieży Duń-
skiej, wieży Zegarowej i dwóch kaplic królewskich
przy fasadzie katedry, a także do dzieła powiązanego
ściśle ze sztuką dworską Jagiellonów — południo-
wej elewacji kościoła Augustianów na Kazimierzu.
Jest ona także jedną z najważniejszych budowli
w swoim rodzaju w Europie, bo w większości miast
Rzeszy w późnym średniowieczu ratusze nie miały
wież (na południu Cesarstwa wyjątkami są m. in.
Wiirzburg, Ratyzbona i Passawa)2. Wznoszono je
natomiast na obszarach północnych, czego najdo-
skonalszym przykładem jest ratusz w dolnoreńskiej
Kolonii (wys. 61 m), przewyższający rozmiarami i
1 Tak wzmiankowali ją autorzy najstarszych opisów miasta.
Przykładowo, w pocz. XVII w. dominikanin Martin Grunweg
pisał: „Die Statt hatt ein herliches Rhathaus mitt einem gros-
sen hoegen tuerme, der ist mit einer błeyenen spitze, hatt eine
halbe uhr mitt ihren fierteln”, Die Aufzeichnungen des Dominika-
ners Martin Grunweg (1562—ca.l6l8) iiber seine Familie in Dan-
zig, seine Handelreisen in Osteuropa und sein Klosterleben in Polen,
red. A. Bues, t. 2, Wiesbaden 2008 (Deutsches Historisches
Institut Warschau. Quellen und Studien, t. 19, 2), s. 801.
2 Rolę wież w gotyckiej architekturze Rzeszy omówił
ostatnio w pionierskich publikacjach: R. Bork, Great Spires:
Skyscrapers of the New Jerusalem, Koln 2003 (Kolner Archi-
tektur-Studien, 76); Tenże, Gotische Tiirme in Mitteleuropa,
Petersberg 2008.
3 Koln: Der Ratsturm. Seine Geschichte und sein Figuren-
programm, red. H. Kier, B. Ernsting, U. Krings, Koln 1996
(Stadtspuren. Denkmaler in Koln, t. 21); S. Albrecht, Mit-
wspaniałością bodaj wszystkie zachowane budowle
tego typu3 *. Przykładem szczególnego bogactwa jest
także ratusz w Toruniu, do którego włączono wcześ-
niejszą wieżę miejską, wzorowaną na flandryjskich
beffroisA. Wśród miast szwajcarskich wspaniałą wieżę
miał ratusz w Lucernie, a na terenach austriackich
potężny ratusz z wieżą w narożniku zamierzano
wystawić w Wiedniu (zachował się rysunek pro-
jektowy z ok. r. 1455 przypisywany Lorenzowi
Spenningowi)5. Ratusze z wieżami były powszechne
na Śląsku6 i w Czechach, a niektóre z tych realizacji
należą do najwyższych (np. Litomyśl — ok. 50 m,
Znojmo — ok. 80 m)7. W innych krajach przy ra-
tuszach wznoszono najczęściej niewielkie wieże na
dzwony, których zadaniem było też wzbogacanie
bryły budowli municypalnych i nadawanie im po-
zorów warowności. Do celów ideowej inkastelacji
doskonale nadawały się małe wieżyczki narożne,
a przede wszystkim blanki, strzelnice i przekształ-
telalterliche Rathduser in Deutschland. Architektur und Funktion,
Darmstadt 2004, s. 150—154.
4 E. Gąsiorowski, Ratusz Staromiejski w Toruniu w okre-
sie średniowiecza, Toruń 1971, s. 27—34, 60.
5 B. Grimschitz, Hans Puchspaum, Wien 1947, s. 29;
G. Br uchę r, Gotische Baukunst in Osterreich, Salzburg—Wien
1990, s. 299, il. 270; J. J. Bóker, Architektur der Gotik. Be-
standkatalog der weltgrofiten Sammlung an gotischen Baurissen der
Akademie der bildenden Kiinste Wien, Salzburg—Miinchen 2005,
s. 113—119, sygn. 16.836 r—v.
6 M. Zlat, Mittelalterliche Rathduser in Schlesien, Jahrbuch
des Zentralinstituts fur Kunstgeschichte, 5—6: 1989—1990,
s. 227—244; R. Czerner, Zabudowy rynków. Średniowieczne
bloki śródrynkowe wybranych dużych miast Śląska, Wrocław 2002,
s. 55-58.
7 F. Hoffmann, Ćeske mesto ve stredoveku, Praha 1992,
s. 136-137.
21