DOI Artikel:
Walczak, Marek: Przyczynek do badań nad wieżą ratuszową w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20623#0031
Dzięki Waldemarowi Komorowskiemu, krakow-
ski ratusz otrzymał ostatnio dobre ujęcie monogra-
ficzne, w którym wykorzystano wszystkie dostępne
źródła pisane i ikonograficzne, a także wyniki badań
archeologicznych i architektonicznych. Jeżeli jednak
datowanie wieży wciąż waha się w przedziale trzech
ćwierci stulecia, to jedyną drogą do jego uściślenia
może być szczegółowa analiza genetyczno-formal-
na. Kluczem do rozwiązania tej kwestii wydaje się
określenie proweniencji form podziałów architek-
tonicznych na elewacjach zewnętrznych. Bardziej
skomplikowanym zagadnieniem badawczym, wy-
magającym wyjścia poza warsztat historyka sztuki,
jest rekonstrukcja i ustalenie pierwotnej funkcji po-
mieszczenia na piętrze wieży. Ma ono bardzo bogatą
dekorację rzeźbiarską, której unikatowy charakter
wymaga eksplikacji. Ostatnim elementem, który
zamierzam uwzględnić w pracy, jest zespół znaków
kamieniarskich w pomieszczeniu na parterze, które-
mu towarzyszą dwie daty wyryte głęboko w ciosie.
Ciągle nie wiemy, jaki jest ich charakter i jakie mają
znaczenie dla datowania rozbudowy ratusza.
Podziały elewacji
Rdzeń wieży tworzą cztery potężne filary z cio-
sów połączone ścianami murowanymi z kamienia
i cegły. Elewacje zewnętrzne najniższej części są
ceglane, podczas gdy druga i trzecia kondygnacja
mają wystrój kamienny, jednak w wyższych partiach
ścian kamienne podziały zostały nałożone na wątek
ceglany. W czwartej kondygnacji, wydzielonej fry-
zem z półkolistych arkad dopełnionych noskami, ka-
mienne podziały są kontynuowane w cegle. Dopiero
piąta kondygnacja, wyższa od pozostałych, wyko-
nana jest w całości z cegły. Znaczne partie dekoracji
zostały odkute w dolomicie — zwięzłej, poliptycznej
skale węglanowej przybierającej najczęściej lekko
żółtawą barwę. Charakterystyczny skład i struktura
pozwoliły rozpoznać kamień z okolic Libiąża. Do
odkucia bogatszych, rzeźbionych form użyto jednak
wapienia pińczowskiego28. Dekoracja ta obejmuje
pionowe i poziome podziały architektoniczne, które
28 Wieża ratuszowa w Krakowie... , passim. O zastosowa-
nych materiałach szeroko: J. Rajchel, Kamienny Kraków.
Spojrzenie geologa, Kraków 2004, s. 33HO, 51-56.
29 W. Małkowski, Odnowa wieży ratuszowej, Architekt,
15: 1914, z. 1-2, s. 42.
30 K. J. Czyżewski, M. Walczak, Z badań nad gotycką
katedrą w Krakowie, Studia Wawełiana, 6/7: 1997/1998, s. 31,
w przekroju mają kształt prostokąta przechodzącego
w trójkąt (il. 3, 4). W wyniku zastosowania takiego
profilu laskowań, dekoracja zyskała nie tylko linear-
ny, ale i bardzo ostry, ekspresyjny charakter. Kolejne
kondygnacje są wydzielone przez krzyżujące się
podziały, tworzące kwadratowe płyciny, na których,
w części pomiędzy drugą a trzecią kondygnacją,
wykuto dekoracyjne czworoliście (il. 5). Przebieg
podziałów w trzeciej kondygnacji został zakłócony
przez ostrołukowe okna, które ujęto biegnącymi
ukośnie laskowaniami, tworzącymi pozorne wimper-
gi. Najbogatsza jest dekoracja drugiej kondygnacji,
która była zaopatrzona w wykusze umieszczone na
elewacjach wschodniej i południowej. Od strony
zachodniej prawdopodobnie nie było wykusza. Na
narożnikach tej kondygnacji umieszczone są potęż-
ne, głęboko popodcinane kroksztyny, wsparte na
kamiennych głowach (il. 6). Narożniki wieży ujęte
są w wałki, na których na wysokości czwartej kon-
dygnacji nadwieszone zostały nisze baldachimowe.
Prawdopodobnie znajdowały się w nich posągi z
wapienia pińczowskiego, których domniemany, nie
nadający się do analizy historyczno-artystycznej
fragment („część nogi, widocznie łydkę”) odnale-
ziono w r. 191429.
Pierwowzorem późnogotyckich kamiennych
elewacji w Krakowie był korpus katedry na Wa-
welu (przed 1364), gdzie między drugim a trzecim
przęsłem wprowadzono istotną innowację. Ściana
przęsła wschodniego jest od zewnątrz ceglana, a
dwóch przęseł zachodnich oblicowana płytami wa-
pienia30. Łączone w grupę krakowskie budowle z tzw.
okładzinami kamiennymi tworzą zjawisko podobne
do „środkowoniemieckich fasad chórowych” (niem.
Mitteldeutsche Chorfassaden). Ten termin, wprowadzo-
ny przez Wernera Grossa, odnosi się do kamiennych
elewacji prezbiteriów wzorowanych na dekoracji
kaplicy Wszystkich Świętych na Hradczanach
i katedry Św. Wita w Pradze31. Najstarsze z budowli
wchodzących w skład grupy zaczęto wznosić w latach
osiemdziesiątych w. XIV (kościół Św. Maurycego w
Halle, 1388-1411, il. 7), a najmłodsze u schyłku lat
trzydziestych następnego stulecia (kościół Świętego
Krzyża w Dreźnie, rozpoczęty w r. 1437). W więk-
il. 17; A. Grzybkowski, Architektura polska około 1400 roku
[w:} Polska około roku 1400. Państwo, społeczeństwo, kultura, red.
W. Fałkowski, Warszawa 2001, s. 110—111.
31 W. Gross, Mitteldeutsche Chorfassaden um 1400 [w:]
Kunst des Mittelalters in Sachsen. Festschrift Wolf Schubert. Dar-
gebracht zum sechzigsten Geburtstag am 28. Januar 1963, red.
E. Hiitter, F. Lóffler, Weimar 1967, s. 117—141, szczeg. s.
128-129.
25
ski ratusz otrzymał ostatnio dobre ujęcie monogra-
ficzne, w którym wykorzystano wszystkie dostępne
źródła pisane i ikonograficzne, a także wyniki badań
archeologicznych i architektonicznych. Jeżeli jednak
datowanie wieży wciąż waha się w przedziale trzech
ćwierci stulecia, to jedyną drogą do jego uściślenia
może być szczegółowa analiza genetyczno-formal-
na. Kluczem do rozwiązania tej kwestii wydaje się
określenie proweniencji form podziałów architek-
tonicznych na elewacjach zewnętrznych. Bardziej
skomplikowanym zagadnieniem badawczym, wy-
magającym wyjścia poza warsztat historyka sztuki,
jest rekonstrukcja i ustalenie pierwotnej funkcji po-
mieszczenia na piętrze wieży. Ma ono bardzo bogatą
dekorację rzeźbiarską, której unikatowy charakter
wymaga eksplikacji. Ostatnim elementem, który
zamierzam uwzględnić w pracy, jest zespół znaków
kamieniarskich w pomieszczeniu na parterze, które-
mu towarzyszą dwie daty wyryte głęboko w ciosie.
Ciągle nie wiemy, jaki jest ich charakter i jakie mają
znaczenie dla datowania rozbudowy ratusza.
Podziały elewacji
Rdzeń wieży tworzą cztery potężne filary z cio-
sów połączone ścianami murowanymi z kamienia
i cegły. Elewacje zewnętrzne najniższej części są
ceglane, podczas gdy druga i trzecia kondygnacja
mają wystrój kamienny, jednak w wyższych partiach
ścian kamienne podziały zostały nałożone na wątek
ceglany. W czwartej kondygnacji, wydzielonej fry-
zem z półkolistych arkad dopełnionych noskami, ka-
mienne podziały są kontynuowane w cegle. Dopiero
piąta kondygnacja, wyższa od pozostałych, wyko-
nana jest w całości z cegły. Znaczne partie dekoracji
zostały odkute w dolomicie — zwięzłej, poliptycznej
skale węglanowej przybierającej najczęściej lekko
żółtawą barwę. Charakterystyczny skład i struktura
pozwoliły rozpoznać kamień z okolic Libiąża. Do
odkucia bogatszych, rzeźbionych form użyto jednak
wapienia pińczowskiego28. Dekoracja ta obejmuje
pionowe i poziome podziały architektoniczne, które
28 Wieża ratuszowa w Krakowie... , passim. O zastosowa-
nych materiałach szeroko: J. Rajchel, Kamienny Kraków.
Spojrzenie geologa, Kraków 2004, s. 33HO, 51-56.
29 W. Małkowski, Odnowa wieży ratuszowej, Architekt,
15: 1914, z. 1-2, s. 42.
30 K. J. Czyżewski, M. Walczak, Z badań nad gotycką
katedrą w Krakowie, Studia Wawełiana, 6/7: 1997/1998, s. 31,
w przekroju mają kształt prostokąta przechodzącego
w trójkąt (il. 3, 4). W wyniku zastosowania takiego
profilu laskowań, dekoracja zyskała nie tylko linear-
ny, ale i bardzo ostry, ekspresyjny charakter. Kolejne
kondygnacje są wydzielone przez krzyżujące się
podziały, tworzące kwadratowe płyciny, na których,
w części pomiędzy drugą a trzecią kondygnacją,
wykuto dekoracyjne czworoliście (il. 5). Przebieg
podziałów w trzeciej kondygnacji został zakłócony
przez ostrołukowe okna, które ujęto biegnącymi
ukośnie laskowaniami, tworzącymi pozorne wimper-
gi. Najbogatsza jest dekoracja drugiej kondygnacji,
która była zaopatrzona w wykusze umieszczone na
elewacjach wschodniej i południowej. Od strony
zachodniej prawdopodobnie nie było wykusza. Na
narożnikach tej kondygnacji umieszczone są potęż-
ne, głęboko popodcinane kroksztyny, wsparte na
kamiennych głowach (il. 6). Narożniki wieży ujęte
są w wałki, na których na wysokości czwartej kon-
dygnacji nadwieszone zostały nisze baldachimowe.
Prawdopodobnie znajdowały się w nich posągi z
wapienia pińczowskiego, których domniemany, nie
nadający się do analizy historyczno-artystycznej
fragment („część nogi, widocznie łydkę”) odnale-
ziono w r. 191429.
Pierwowzorem późnogotyckich kamiennych
elewacji w Krakowie był korpus katedry na Wa-
welu (przed 1364), gdzie między drugim a trzecim
przęsłem wprowadzono istotną innowację. Ściana
przęsła wschodniego jest od zewnątrz ceglana, a
dwóch przęseł zachodnich oblicowana płytami wa-
pienia30. Łączone w grupę krakowskie budowle z tzw.
okładzinami kamiennymi tworzą zjawisko podobne
do „środkowoniemieckich fasad chórowych” (niem.
Mitteldeutsche Chorfassaden). Ten termin, wprowadzo-
ny przez Wernera Grossa, odnosi się do kamiennych
elewacji prezbiteriów wzorowanych na dekoracji
kaplicy Wszystkich Świętych na Hradczanach
i katedry Św. Wita w Pradze31. Najstarsze z budowli
wchodzących w skład grupy zaczęto wznosić w latach
osiemdziesiątych w. XIV (kościół Św. Maurycego w
Halle, 1388-1411, il. 7), a najmłodsze u schyłku lat
trzydziestych następnego stulecia (kościół Świętego
Krzyża w Dreźnie, rozpoczęty w r. 1437). W więk-
il. 17; A. Grzybkowski, Architektura polska około 1400 roku
[w:} Polska około roku 1400. Państwo, społeczeństwo, kultura, red.
W. Fałkowski, Warszawa 2001, s. 110—111.
31 W. Gross, Mitteldeutsche Chorfassaden um 1400 [w:]
Kunst des Mittelalters in Sachsen. Festschrift Wolf Schubert. Dar-
gebracht zum sechzigsten Geburtstag am 28. Januar 1963, red.
E. Hiitter, F. Lóffler, Weimar 1967, s. 117—141, szczeg. s.
128-129.
25