przy poszczególnych ołtarzach, ze wskazówkami
odnośnie do używanego wówczas aparatu i zmian
dokonywanych w wyglądzie ołtarzy (otwieranie re-
tabulów, zawieszanie zasłon, ustawianie relikwiarzy
itp.)8. Nieocenioną pomoc stanowią także dwie Sal-
biicher (księgi rejestrujące m.in. uposażenia kościoła,
w szczególności fundacje mieszczan i wynikające z
nich zobowiązania kleru) z połowy w. XV i z końca
tego stulecia. Wspomnieć trzeba również liczne po-
stanowienia rady miejskiej, która ściśle kontrolowała
zmiany w wyglądzie fary9. Prócz tego zachowało się
kilka inwentarzy (od w. XV), obszerne opisy fary
z czasów nowożytnych oraz dość dużo przekazów
ikonograficznych (prócz widoków wnętrza np.
akwarele z w. XVIII odwzorowujące witraże lub
nowożytne rysunki przedstawiające rodowe nekro-
polie, pochodzące z archiwów norymberskich rodzin
patrycjuszowskich). Wszystkie te źródła Weilandt
wykorzystuje w sposób maksymalny.

Książka imponuje rozmiarami i poziomem edy-
torskim. Liczy 782 strony (formatu 32 X 24 cm)
i 413 znakomitej jakości, przeważnie barwnych
ilustracji, w tym wiele całostronicowych. Jest to
przyjemnym zaskoczeniem w przypadku pracy z
rzadka tylko dotykającej zagadnień formy i stylu
rozważanych dzieł; abstrahując od walorów nauko-
wych tekstu, książka może służyć jako luksusowy
album poświęcony norymberskiej farze.

Nie licząc podziękowań i wprowadzenia, praca
podzielona została na sześć części. Pierwsze trzy za-
wierają zasadniczy tekst syntezy (omówiony niżej),
uzupełniony w części czwartej zwięzłym podsumo-
waniem oraz przypisami (s. 13—481). Piątą część
wypełnia katalog (s. 483—720), którego hasła nie
dotyczą, jak można by się spodziewać, poszczegól-
nych dzieł sztuki przywoływanych w tekście, lecz
najważniejszych elementów wyposażenia kościoła
- czyli ołtarzy wraz z ich otoczeniem (Yerehrungszone).
Ułożone chronologicznie według dat konsekracji
lub pierwszej wzmianki źródłowej, hasła te są dro-
biazgowymi opracowaniami dziejów wszystkich
ołtarzy, uporządkowanymi według następującego
schematu: I. Ołtarz (w tym omówione: konsekracje

8 A. Gum bel, Das Messnerpflichtbuch von St. Sebald in
Nurnberg vom Jahre 1482, Miinchen 1929 (Einzelarbeiten aus
der Kirchengeschichte Bayerns, XI).

9 Nurnberger Ratsverldsse uber Kunst und Kiinstler im Zeitalter
der Spatgotik und Renaissance (1449) 1474—1618 (1633), wyd.
T. Hampe, t. 1: (1449) 1474-1370, Wien-Leipzig 1904
(Quellenschrifte fur Kunstgeschichte und Kunsttechnik des
Mittelalters und der Neuzeit, Neue Folgę, XI. Band).

10 W oryg. Altartiicher, co oznacza właściwie obrusy oł-

tarzowe (zob. Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, t. 1,

i patrocinia, miejsce ustawienia, altanę, ceremoniał
liturgiczny wg Messnerpflichtbuch, odpusty); II. Re-
tabulum (datowanie i okoliczności powstania, prze-
kształcenia i restauracje, zmiany miejsca ustawienia,
typ, wymiary, program ikonograficzny, fundatorzy,
uwagi o treściach przedstawień, źródła i literatu-
ra); III. Aparat ołtarzowy (wypisy z inwentarzy,
antependia10, lichtarze, zasłony, relikwiarze itd.);
IV. Groby i upamiętnianie zmarłych (wymienione
pochówki, epitafia, Totenschilde, fundacje wiecznych
lampek i nabożeństw rocznicowych, tkaniny uży-
wane podczas tych nabożeństwach11 itp.); V. Inne
obiekty w otoczeniu ołtarza (np. figury patronów,
witraże). Każde zagadnienie jest udokumentowane
cytowanymi in extenso archiwaliami oraz literaturą w
przypisach; wiele kwestii i ustaleń Autora, przywo-
ływanych w tekście, znajduje w katalogu obszerne
uzasadnienie.

Ostatnią część książki stanowią aneksy. Pierwszy z
nich jest w zasadzie uzupełnieniem katalogu, zawiera
bowiem zestawienie barw liturgicznych stosowanych
w kościele Św. Sebalda, opracowane na podstawie
Messnerpflichtbuch, oraz wykaz wzmiankowanych
w tym rękopisie ornatów. Kolejnymi aneksami są
bibliografia oraz indeksy: nazwisk, przedmiotowy
(w tym nazw geograficznych) i, bardzo przydatny,
indeks obiektów związanych z kościołem Sw. Se-
balda.

Przyjrzyjmy się najistotniejszej, syntetycznej par-
tii recenzowanej publikacji. Część pierwszą (ffrundla-
gen und Beginn) rozpoczyna Autor od analizy trzech
czynników, które zdecydowały o randze kościoła Św.
Sebalda jako najważniejszej świątyni Norymbergi.
Po pierwsze, tu — wokół przechowywanych od w. XI
relikwii — ogniskował się kult św. Sebalda, głównego
patrona miasta; po drugie, kościół ten był siedzibą
pierwszej norymberskiej parafii (od końca w. XII);
po trzecie — był to kościół rady miejskiej, pozostający
pod kontrolą elity władzy. Wyrazem rosnących ambi-
cji tej elity była budowa nowej fary (konsekrowanej
1274) i równoczesne przemianowanie jej wezwania z
Św. Piotra na (wówczas jeszcze niekanonizowanego!)

Stuttgart 1937, szp. 611—614), jednakże Weilandt (zob. np. s.
185, 190, hasło w indeksie na s. 779) używa tego terminu w
odniesieniu do antependiów, zgodnie z terminologią inwenta-
rzy kościoła Sw. Sebalda.

11 W oryg. Grabteppiche — chodzi o tkaniny zdobione
przedstawieniami figuralnymi, rozkładane na grobach podczas
aniwersarzy; mogły to być te same tkaniny, które podczas
pogrzebu służyły do okrycia katafalku (całun ceremonialny,
niem. Bahrtuch, zob. Reallexikon..., szp. 1383).

147