DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.43877#0272
243
ÖZET
Î.Ö. 1. yüzyılın son on yıllık zaman dilimi içerisinde Efes’in devlet agorasının kuzeyinde, bugün Yunan-
Roma dünyasının kesin olarak teşhis edilebilen az sayıdaki Prytaneion’larmdan olan bir yapı inşa edilmiştir.
E Miltner’in 1955 ve 1956 yıllarında yaptığı ve hızlı bir çalışma temposu ile en erken taban seviyesine kadar
indiği kazılar sonucunda yapı Prytaneion ve Hestia Boulaia’nm kutsal alanı olarak tanımlanmıştır. Günü-
müzde genel olarak kabul görmüş olan Prytanlarm ana binası ve epigrafik yönden de kanıtlanan, şehrin ana
kült yapısı gibi tanımlamaların yanı sıra Miltner birçok yapı evresini de ayırt edebilmiştir. 1960’larm başla-
rında W. Alzinger yönetiminde yapılan, taban seviyesinin altına inen birçok sondajın açıldığı araştırmalara
ve 1990’larm başlarında Efes Müzesi tarafından yapılan incelemelere rağmen yapının kullanım tarihi, görü-
nüşü, işlevi ve yapıya komşu olan Efes yönetim bölgesiyle olan ilişkisi gibi, yapıya yöneltilebilecek ana sorular
yanıtsız kalmıştır. 1981 yılında D. Knibbe tarafından yayınlanan Prytaneion yazıtlarının ayrıntılı sunumu,
konu ile ilgili bilgilerimizi (özellikle de Kuretler’in bu binada bulunan Kült Derneği ile ilgili olan bilgileri)
önemli ölçüde genişletmiştir. Ancak 2007’de buradaki çalışmalar yeniden ele alındığında arkeolojik ve yapı-
sal verilerin değerlendirilmeleri henüz yayınlanmamıştı. Yapının, şehir sistemi ve Efes’in idari merkezi için-
deki olağanüstü önemi, topografisi ve kronolojisi ile ilgili ana soruların tam olarak aydınlatılmamış olması
ve bu yönde derinlemesine yeni bilgilere ulaşma beklentisi Efes Prytaneion’undaki incelemelerin tekrar ele
alınmasına yol açmıştır. Bu araştırmada yapının donanımıyla birlikte stratigrafik ve mimari buluntularının,
daha önce yapılmış kazıların sonuçları da dikkate alınarak analiz edilmesi amaçlanmıştır.
Araştırmaların sonuçları aşağıdaki gibi özetlenebilir:
Augustus döneminde inşa edilmiş olan, 1 170 m2 büyüklüğündeki Efes Prytaneionu, daha sonra Geç An-
tik Dönem’de eklenen yapılanmalarla karmaşık bir hale gelen, belirgin olarak düzenlenmiş bir plana sahip-
tir. Yapının güneyinde bulunan ana girişten, 18,40 X 21,65 m büyüklüğündeki, 14 adet Ion düzenindeki sü-
tunuyla rekonstrüksiyonu yapılabilen Tripoticus şeklindeki ön avluya girilir. Avlunun merkezinde, Traianus
döneminden itibaren >Büyük Artemis< heykelinin kaidesi görevini üstlenen, yapının aksından hafif çıkmış
bir temel bulunur. Ön avlunun kuzeyinde bulunan enine yapılmış, 7,20 X 21,38 m büyüklüğündeki stoa’nm
(ön hol) ağır, Dor düzenindeki cephesi bize Prytaneion’un esas yapısını verir. Stoanm sütunları 1960’larda
kısmen tekrar yerlerine yerleştirilmişlerdir. Orta sütun aralığı genişletilmiş olan altı in-antis sütunlu cephe
ve arkasında bulunan enine uzanmış dikdörtgen hol, bunlara göre düzenlenmiş, holün kuzeyindeki, merkezi
orta aksın üzerinde bulunmayan oda grubunu kapsamaktadır. Bu oda grubunun bütün girişleri ana akstan
çıkmıştır. Ion düzenindeki peristyl avlu ve Dor düzenindeki stoa aynı aks üzerinde bulunurlar. Ancak bu
aksiyallik yapının kuzeyinde bulunan heterojen oda yapısıyla bozulur. Yukarıda görülen bu alışılmadık plan
açılımı bir taraftan sınırlı topografik unsurlara, diğer taraftan gerekli olan oda yapılanmasına bağlıdır. Bü-
tün yapıya hakim olan Dor düzenindeki cephenin üst yapısında geisonun en üst kısımlarında, çatının ahşap
kirişlerinin giriş yerleri bulunur. Bu nedenle yapı, daha önceki tapmak cephesine uygun olan yapının cep-
hesinin üst kısmının bir alınlık ve alınlık tablası ile bitirilmesi yönündeki görüşlerin aksine basit kırma çatı
ile rekonstüre edilmelidir. Bununla birlikte Efes Prytaneionu diğer bilinen Prytaneionlar arasındaki istisnai
statüsünü kaybeder ve tapmak mimarisini taklit etmediği görülür. Geniş yapısı ve indirgenmiş süslemesiyle
ön holün Dor düzenindeki mimarisi Hellenistik Küçük Asya taş bina yapımı ve Augustus dönemi mimarisi-
nin klasistik geleneklerine uygundur. Küçük Asya’nın geri kalanında da olduğu gibi Efes’te de Dor düzeni-
nin çok az görülmesi Prytaneion’un ağır cephesini sıradışı bir özellik durumuna sokar. Flaviuslar dönemin-
den itibaren Efes’te Dor düzeninde anıtsal bir yapı inşa edilmemiştir. Sadece Yunan anavatanına gönderme
yapmayan, bunun yanında tamamen Yunanlı olan Prtaneion kurumunun eskiliğini de vurgulayan bu mimari
geleneğin uygulanması bilinçli bir seçimdir. Stoa’dan kuzeydoğusunda yer alan, 13,47 X 13,41 m büyüklüğün-
deki Hestia Salonu’na (Oda 1) ulaşılır. Kaide üzerinde yükselen, kompozit başlıklı, oda duvarına bağlantı
sağlayan bir üst yapı elamanıyla taçlandırılmış, iki yarım sütunun birleştirilmesiyle oluşmuş dört adet köşe sü-
ÖZET
Î.Ö. 1. yüzyılın son on yıllık zaman dilimi içerisinde Efes’in devlet agorasının kuzeyinde, bugün Yunan-
Roma dünyasının kesin olarak teşhis edilebilen az sayıdaki Prytaneion’larmdan olan bir yapı inşa edilmiştir.
E Miltner’in 1955 ve 1956 yıllarında yaptığı ve hızlı bir çalışma temposu ile en erken taban seviyesine kadar
indiği kazılar sonucunda yapı Prytaneion ve Hestia Boulaia’nm kutsal alanı olarak tanımlanmıştır. Günü-
müzde genel olarak kabul görmüş olan Prytanlarm ana binası ve epigrafik yönden de kanıtlanan, şehrin ana
kült yapısı gibi tanımlamaların yanı sıra Miltner birçok yapı evresini de ayırt edebilmiştir. 1960’larm başla-
rında W. Alzinger yönetiminde yapılan, taban seviyesinin altına inen birçok sondajın açıldığı araştırmalara
ve 1990’larm başlarında Efes Müzesi tarafından yapılan incelemelere rağmen yapının kullanım tarihi, görü-
nüşü, işlevi ve yapıya komşu olan Efes yönetim bölgesiyle olan ilişkisi gibi, yapıya yöneltilebilecek ana sorular
yanıtsız kalmıştır. 1981 yılında D. Knibbe tarafından yayınlanan Prytaneion yazıtlarının ayrıntılı sunumu,
konu ile ilgili bilgilerimizi (özellikle de Kuretler’in bu binada bulunan Kült Derneği ile ilgili olan bilgileri)
önemli ölçüde genişletmiştir. Ancak 2007’de buradaki çalışmalar yeniden ele alındığında arkeolojik ve yapı-
sal verilerin değerlendirilmeleri henüz yayınlanmamıştı. Yapının, şehir sistemi ve Efes’in idari merkezi için-
deki olağanüstü önemi, topografisi ve kronolojisi ile ilgili ana soruların tam olarak aydınlatılmamış olması
ve bu yönde derinlemesine yeni bilgilere ulaşma beklentisi Efes Prytaneion’undaki incelemelerin tekrar ele
alınmasına yol açmıştır. Bu araştırmada yapının donanımıyla birlikte stratigrafik ve mimari buluntularının,
daha önce yapılmış kazıların sonuçları da dikkate alınarak analiz edilmesi amaçlanmıştır.
Araştırmaların sonuçları aşağıdaki gibi özetlenebilir:
Augustus döneminde inşa edilmiş olan, 1 170 m2 büyüklüğündeki Efes Prytaneionu, daha sonra Geç An-
tik Dönem’de eklenen yapılanmalarla karmaşık bir hale gelen, belirgin olarak düzenlenmiş bir plana sahip-
tir. Yapının güneyinde bulunan ana girişten, 18,40 X 21,65 m büyüklüğündeki, 14 adet Ion düzenindeki sü-
tunuyla rekonstrüksiyonu yapılabilen Tripoticus şeklindeki ön avluya girilir. Avlunun merkezinde, Traianus
döneminden itibaren >Büyük Artemis< heykelinin kaidesi görevini üstlenen, yapının aksından hafif çıkmış
bir temel bulunur. Ön avlunun kuzeyinde bulunan enine yapılmış, 7,20 X 21,38 m büyüklüğündeki stoa’nm
(ön hol) ağır, Dor düzenindeki cephesi bize Prytaneion’un esas yapısını verir. Stoanm sütunları 1960’larda
kısmen tekrar yerlerine yerleştirilmişlerdir. Orta sütun aralığı genişletilmiş olan altı in-antis sütunlu cephe
ve arkasında bulunan enine uzanmış dikdörtgen hol, bunlara göre düzenlenmiş, holün kuzeyindeki, merkezi
orta aksın üzerinde bulunmayan oda grubunu kapsamaktadır. Bu oda grubunun bütün girişleri ana akstan
çıkmıştır. Ion düzenindeki peristyl avlu ve Dor düzenindeki stoa aynı aks üzerinde bulunurlar. Ancak bu
aksiyallik yapının kuzeyinde bulunan heterojen oda yapısıyla bozulur. Yukarıda görülen bu alışılmadık plan
açılımı bir taraftan sınırlı topografik unsurlara, diğer taraftan gerekli olan oda yapılanmasına bağlıdır. Bü-
tün yapıya hakim olan Dor düzenindeki cephenin üst yapısında geisonun en üst kısımlarında, çatının ahşap
kirişlerinin giriş yerleri bulunur. Bu nedenle yapı, daha önceki tapmak cephesine uygun olan yapının cep-
hesinin üst kısmının bir alınlık ve alınlık tablası ile bitirilmesi yönündeki görüşlerin aksine basit kırma çatı
ile rekonstüre edilmelidir. Bununla birlikte Efes Prytaneionu diğer bilinen Prytaneionlar arasındaki istisnai
statüsünü kaybeder ve tapmak mimarisini taklit etmediği görülür. Geniş yapısı ve indirgenmiş süslemesiyle
ön holün Dor düzenindeki mimarisi Hellenistik Küçük Asya taş bina yapımı ve Augustus dönemi mimarisi-
nin klasistik geleneklerine uygundur. Küçük Asya’nın geri kalanında da olduğu gibi Efes’te de Dor düzeni-
nin çok az görülmesi Prytaneion’un ağır cephesini sıradışı bir özellik durumuna sokar. Flaviuslar dönemin-
den itibaren Efes’te Dor düzeninde anıtsal bir yapı inşa edilmemiştir. Sadece Yunan anavatanına gönderme
yapmayan, bunun yanında tamamen Yunanlı olan Prtaneion kurumunun eskiliğini de vurgulayan bu mimari
geleneğin uygulanması bilinçli bir seçimdir. Stoa’dan kuzeydoğusunda yer alan, 13,47 X 13,41 m büyüklüğün-
deki Hestia Salonu’na (Oda 1) ulaşılır. Kaide üzerinde yükselen, kompozit başlıklı, oda duvarına bağlantı
sağlayan bir üst yapı elamanıyla taçlandırılmış, iki yarım sütunun birleştirilmesiyle oluşmuş dört adet köşe sü-
