DOI Artikel:
Kurzej, Michał: Kościół parafialny p.w. św. Małgorzaty Antiocheńskiej w Zborowie na Szaryszu: Przyczynek do dyskusji nad zjawiskiem postgotyku w Europie Środkowej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.19070#0019
Węcławowicz, nie zgadzając się z możliwością występowania form gotyc-
kich w XVII w., uznał całą grupę ruskich kościołów za pochodzące z w. XV
(Dunajów, Podhajce) lub nawet z końca w. XIV (Kulików, Buszcze)12. Marek
Walczak i Krzysztof J. Czyżewski zajęli się grupą jednonawowych kościołów
z prostopadle dostawionymi kaplicami tworzącymi plan krzyża. Kościoły ta-
kie powstawały przez cały wiek XVI i 1 połowę XVII, często jako fundacje
rodów magnackich.
Walczak i Czyżewski przytaczają też przykłady z 1 poł. XVII w., omówio-
ne wcześniej przez Ostrowskiego, interpretując je jednak nie jako wyraz za-
późnienia, lecz jako odbicie prądów artystycznych aktualnych na terenie Rze-
szy, a zwłaszcza w Pradze, gdzie najbardziej znanym przykładem jest kościół
śś. Rocha i Sebastiana na Strahowie z lat 1603-161213. Ostatnio Piotr Krasny
opisał zastosowanie form gotyckich w architekturze prawosławnej, wskazując
na kijowską cerkiew Spasa na Berestowie, odbudowaną w latach 1638-1644
przez metropolitę Piotra Mohyłę. Działalność fundacyjna była przykładem
przejęcia przez Cerkiew prawosławną idei archaizacji, przez Mohyły odwoła-
nie się do gotyku, popularnej wówczas w Kościele katolickim14.
Najbliższy kontekst dla kościoła w Zborowie stanowi typ nowożytnych
kościołów o formach gotyckich, wzniesionych na planie krzyża, omówiony
ostatnio w artykule Krzysztofa Czyżewskiego i Marka Walczaka. Budowle te
w podobny sposób łączą w sobie elementy gotyckie z nowożytnymi. Czyżew-
ski i Walczak zwrócili uwagę, że zjawisko postgotyku łączy się najczęściej
z kontrowersjami religijnymi i sporami pomiędzy wyznaniami. W krajach nie-
mieckojęzycznych użycie gotyckich form było uważane za symbol łączności
z wielowiekową tradycją Kościoła i to zarówno przez katolików, jak i prote-
stantów15. Należy się zgodzić z tezą, że zastosowanie stylu gotyckiego nie świad-
czy o zapóźnieniu bądź izolacji środowiska architektonicznego, ale jest odbiciem
aktualnych w pewnych rejonach Europy nurtów ideowo-artystycznych.
Wydaje się, że nurt postgotycki zdominował architekturę kościelną koń-
ca XVI i 1 poł. XVII w. w całej środkowej Europie, ograniczając formy ar-
chitektury nowożytnej do rezydencji i kaplic grobowych. Charakterystyczną
budowlą z obszaru Małopolski jest kościół w Łazanach koło Wieliczki z lat
12 T. Węcławowicz, Małopolska i ziemie ruskie Korony, w: Architektura gotycka w Polsce,
red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995, t. 2, cz. 1, s. 77; cz. 2, s. 59, 185,132, 38.
13 Czyżewski, Walczak (przyp. 4), s. 26-38.
14 P. Krasny, Odbudowa kijowskiej cerkwi Spasa na Berestowie przez metropolitą Piotra
Mohyłę a problem nawrotu do gotyku w architekturze sakralnej Rusi Koronnej w XVII w., „Biu-
letyn Historii Sztuki" 67, 2000, s. 337-361.
15 Czyżewski, Walczak (przyp. 4), s. 35.
17
kich w XVII w., uznał całą grupę ruskich kościołów za pochodzące z w. XV
(Dunajów, Podhajce) lub nawet z końca w. XIV (Kulików, Buszcze)12. Marek
Walczak i Krzysztof J. Czyżewski zajęli się grupą jednonawowych kościołów
z prostopadle dostawionymi kaplicami tworzącymi plan krzyża. Kościoły ta-
kie powstawały przez cały wiek XVI i 1 połowę XVII, często jako fundacje
rodów magnackich.
Walczak i Czyżewski przytaczają też przykłady z 1 poł. XVII w., omówio-
ne wcześniej przez Ostrowskiego, interpretując je jednak nie jako wyraz za-
późnienia, lecz jako odbicie prądów artystycznych aktualnych na terenie Rze-
szy, a zwłaszcza w Pradze, gdzie najbardziej znanym przykładem jest kościół
śś. Rocha i Sebastiana na Strahowie z lat 1603-161213. Ostatnio Piotr Krasny
opisał zastosowanie form gotyckich w architekturze prawosławnej, wskazując
na kijowską cerkiew Spasa na Berestowie, odbudowaną w latach 1638-1644
przez metropolitę Piotra Mohyłę. Działalność fundacyjna była przykładem
przejęcia przez Cerkiew prawosławną idei archaizacji, przez Mohyły odwoła-
nie się do gotyku, popularnej wówczas w Kościele katolickim14.
Najbliższy kontekst dla kościoła w Zborowie stanowi typ nowożytnych
kościołów o formach gotyckich, wzniesionych na planie krzyża, omówiony
ostatnio w artykule Krzysztofa Czyżewskiego i Marka Walczaka. Budowle te
w podobny sposób łączą w sobie elementy gotyckie z nowożytnymi. Czyżew-
ski i Walczak zwrócili uwagę, że zjawisko postgotyku łączy się najczęściej
z kontrowersjami religijnymi i sporami pomiędzy wyznaniami. W krajach nie-
mieckojęzycznych użycie gotyckich form było uważane za symbol łączności
z wielowiekową tradycją Kościoła i to zarówno przez katolików, jak i prote-
stantów15. Należy się zgodzić z tezą, że zastosowanie stylu gotyckiego nie świad-
czy o zapóźnieniu bądź izolacji środowiska architektonicznego, ale jest odbiciem
aktualnych w pewnych rejonach Europy nurtów ideowo-artystycznych.
Wydaje się, że nurt postgotycki zdominował architekturę kościelną koń-
ca XVI i 1 poł. XVII w. w całej środkowej Europie, ograniczając formy ar-
chitektury nowożytnej do rezydencji i kaplic grobowych. Charakterystyczną
budowlą z obszaru Małopolski jest kościół w Łazanach koło Wieliczki z lat
12 T. Węcławowicz, Małopolska i ziemie ruskie Korony, w: Architektura gotycka w Polsce,
red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995, t. 2, cz. 1, s. 77; cz. 2, s. 59, 185,132, 38.
13 Czyżewski, Walczak (przyp. 4), s. 26-38.
14 P. Krasny, Odbudowa kijowskiej cerkwi Spasa na Berestowie przez metropolitą Piotra
Mohyłę a problem nawrotu do gotyku w architekturze sakralnej Rusi Koronnej w XVII w., „Biu-
letyn Historii Sztuki" 67, 2000, s. 337-361.
15 Czyżewski, Walczak (przyp. 4), s. 35.
17