Modus: Prace z historii sztuki (5.2004)

niepowtarzalne piękno i duchową głębię, jest
nieodwołalnie skazany na unicestwienie pod
naporem nowoczesnej cywilizacji i wymo-
gów współczesnego życia. Malarz był świa-
domy, że świat, który go ukształtował nie
może przetrwać i wyrażając z determinacją
wolę integracji z nieżydowskim społeczeń-
stwem, być może czuł się za to odpowie-
dzialny?

Autor monografii stara się w sposób
pełen empatii przeniknąć przez zewnętrz-
ną warstwę malarstwa Gottlieba i dotrzeć
do pokładów duchowości i samoświadomo-
ści artysty zawartych w jego obrazach. Taki
poziom analizy zawsze musi być traktowa-
ny jako daleko idąca interpretacja. Mendel-
sohnowi udało się chyba jednak dotrzeć do
tego, co stanowi jądro i osnowę twórczości
i osobowości malarza. Wielokrotnie podkre-
ślano, jak bardzo Maurycy Gottlieb czuł się
Polakiem. Mendelsohn śledzi w twórczości
artysty przejawy jego żydowskiej tożsamo-
ści i głębokiego związku, jaki łączył go z ży-
dowską tradycją kulturową. Podwójna, pol-
ska i żydowska tożsamość stała się źródłem
wewnętrznego konfliktu Gottlieba, mimo iż
on sam był w pełni przekonany, że bycie Ży-
dem i Polakiem nie zawiera w sobie żadnej
sprzeczności niemożliwej do przezwycięże-
nia. Rozdarcie malarza znalazło odzwiercie-
dlenie w jego twórczości, jednak przekona-
nie o związku, jaki łączył Gottlieba z ży-
dowską tradycją kulturową oraz o jego aspi-
racjach do polskości wynika bynajmniej nie
tylko z interpretacji dorobku artysty. Gottlieb
dostatecznie często dawał wyraz przywiąza-
niu tak do kultury polskiej, jak i żydowskiej,
chociażby w listach, które pisał do swoich
bliskich. Manifestowane przez niego „bycie
Żydem i Polakiem" utrwalone zostało także
w literaturze dotyczącej jego życia i twór-
czości. Pisząc zatem o podwójnej tożsamości
malarza i rozterkach jakie mu towarzyszyły,
Mendelsohn nie czyni tego bynajmniej jako
pierwszy, jednak wnikliwość, z jaką anali-
zuje problemy dotyczące całokształtu spu-
ścizny malarza, sprawia, że książka staje się
zupełnie wyjątkowym źródłem wiedzy na te-

mat twórczości Gottlieba, jego życia i dyle-
matów, z jakimi starał się uporać.

Rekonstruując fakty z życia malarza
i poddając interpretacji jego twórczość, au-
tor opiera się wielokrotnie na informacjach
już wcześniej znanych badaczom, ale sięga
również po materiały mniej dotąd ekspono-
wane, by wspomnieć tylko literaturę w języ-
ku hebrajskim czy też szeroko wykorzysty-
wane przez autora źródła historyczne. War-
tość tego, co pisze, zasadniczo polega jednak
nie tyle na przytaczaniu informacji, ile na
wnioskach, jakie wyciąga. Pytania zadawa-
ne przez Mendelsohna odbiegają nieco od
typowych kwestii stawianych przez histo-
ryków sztuki. Uwolniony przez swoich po-
przedników od konieczności wypowiadania
się na temat walorów formalnych malarstwa
Gottlieba, autor koncentruje się na interpre-
tacji wątków znaczeniowych jego sztuki. Te
z kolei prowadzą go do szerszej refleksji na
temat czynników, które ukształtowały malar-
stwo Gottlieba. Książkę Mendelsohna moż-
na równie dobrze potraktować jako studium
na temat malarza, jak też jako dogłębną ana-
lizę szczególnego momentu w dziejach sto-
sunków polsko-żydowskich dokonaną ręką
wytrawnego historyka. Lata siedemdziesią-
te wieku dziewiętnastego, na które przypa-
da młodzieńcza „dojrzałość" Gottlieba, były
właśnie taką chwilą specyficzną gdy spo-
łeczność żydowska na ziemiach polskich
zdążyła ulec - w drobnej co prawda części
- modernizacji, częściowemu zeświecczeniu,
a nowoczesny antysemityzm, którego rozwój
miał przypaść na kolejną dekadę, nie wywie-
rał jeszcze takiego wpływu na stosunki mię-
dzyludzkie, jak w latach osiemdziesiątych.

Szczególną część książki i zupełnie
nowy element wprowadzony przez Mendel-
sohna w badania dotyczące twórczości ma-
larza stanowi rozdział poświęcony recepcji
dorobku artystycznego Gottlieba. „Błysko-
tliwa kariera pośmiertna" (brilliant posthu-
mous life) - termin ukuty przez autora, do-
syć sugestywnie odzwierciedla los dorobku
przedwcześnie zmarłego malarza. Mendel-
sohn analizuje oddzielnie stosunek, z jakim

190