Modus: Prace z historii sztuki (5.2004)

ce się czasem w otwartą wrogość. Mendel-
sohn śledzi z prawdziwą pasją sposób, w jaki
malarska spuścizna Gottlieba stała się ele-
mentem przetargowym między dwoma zwal-
czającymi się obozami: zwolenników inte-
gracji z polskim społeczeństwem - „tchórz-
liwych asymilantów" oraz pozbawionych
złudzeń syjonistów - dumnych Żydów na-
rodowych. W sytuacji, którą autor opisu-
je, nic nie jest ani proste, ani oczywiste i nie
wiadomo tak naprawdę, jak pogodzić pew-
ne niekonsekwencje w postawie żydowskich
nacjonalistów, którzy mianując Gottlieba
prekursorem i patronem narodowej kultury,
„sztuki żydowskiej", nie zapominali zarazem
podkreślać ogromnego przywiązania mala-
rza do polskości, jego patriotyzmu, pozornie
tak mało mającej wspólnego z syjonizmem
deklaracji malarza „jestem Żydem i Pola-
kiem...". Pozostaje może żałować, że autor
nie dotarł do informacji, że wystawa Gottlie-
ba, która odbyła się 1932 roku w Krakowie
w Muzeum Narodowym, została przygoto-
wana z inicjatywy powołanego do życia za-
ledwie kilka miesięcy wcześniej Zrzeszenia
Żydowskich Artystów w Krakowie. Można
przypuszczać, że autor, gruntownie rozezna-
ny w pozostałych okolicznościach tego wy-
darzenia, mógł wzbogacić wyniki swoich ba-
dań o jeszcze jeden interesujący element.

Mendelsohn porusza jeszcze inne wąt-
ki, sięga swoimi refleksjami aż po czasy
współczesne, dostarcza lektury wyjątkowo
wielowarstwowej w odbiorze. Do wszyst-
kich zagadnień odnosi się z godnym uwagi
obiektywizmem, formułuje wnioski w spo-
sób niezwykle zrównoważony, stroni od po-
wierzchownej oceny poruszanych wątków
i zagadnień, skłania swojego czytelnika do
spojrzenia uwzględniającego całą złożoność
problematyki wpisanej w dzieło malarza.

Maurycy Gottlieb miał niewątpliwie
sporo szczęścia, że jego twórczość uczynił
ośrodkiem swojego zainteresowania historyk
znakomicie rozeznany w polskiej historii,
naturze stosunków polsko-żydowskich, zo-
rientowany w zjawiskach z zakresu polskiej
kultury i sztuki. O tym, że nie zawsze tak
bywa, można się przekonać zapoznając się
z opinią pewnego amerykańskiego historyka
sztuki, twierdzącego ni mniej ni więcej, że
polska historia sztuki zaczęła się ostatnio do-
magać zwrotu Maurycego Gottlieba (sic!)1.
Polscy historycy sztuki nigdy nie zaniedbali
Gottlieba na tyle, aby się teraz o niego upo-
minać. Osoba malarza budzi jednak zaintere-
sowanie nie tylko wśród polskich uczonych.
Analiza dorobku artysty tym bardziej wyma-
ga więc szerokiej perspektywy badawczej.
Pomijając, czy niedostatecznie uwzględnia-
jąc warunki historyczne, w jakich przyszło
tworzyć Gottliebowi. łatwo byłoby uszczu-
plić czy zniekształcić wnioski płynące z in-
terpretacji jego spuścizny artystycznej. Men-
delsohn, oddając na usługi malarza warsz-
tat doświadczonego historyka, wykazuje
się niejednokrotnie prawdziwym kunsztem,
poddając analizie fakty, które nawet, jeżeli
znane, badaczy mniej obeznanych z realiami
historycznymi pozostawiały czy to bezrad-
nymi, czy obojętnymi na pewne aspekty do-
robku artysty. Pisząc o Gottliebie, autor do-
wodzi jednak nie tylko swojego profesjonali-
zmu; nie waha się również okazać, że i jemu
w jakiś sposób bliskie jest przesłanie mala-
rza. Nie tracąc nigdy dystansu w stosunku do
poruszanych zagadnień i krytycyzmu wo-
bec najbardziej nawet ugruntowanych opinii,
autor tym samym nadaje swojej książce jesz-
cze inną, bardzo szczególną jakość.

Książka ma co najmniej dwa epilogi
- bo tak należałoby potraktować dwa ostat-

' „Polish art history is now rcclaiming Gottlieb": L. Silvcr, Between Tradition and Acculturation:
Jewish Painters in Nineteenth-Century Europę, w: The Emergence ofJewish Artists in Nineteenth-Century
Europę (katalog wystawy w Muzeum Żydowskim w Nowym Yorku), red. S. Tumarkin Goodman, Nowy
York 2001, s. 138. Powyższa uwaga stanowi część przypisu dotyczącego artykułu Jerzego Malinowskiego
zamieszczonego w katalogu wystawy przygotowanej przez Muzeum Sztuki w Tcl Awiwie w 1991 roku.

192