DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Epistola pastoralis biskupa Bernarda Maciejowskiego z roku 1601: Zapomniany dokument recepcji potrydenckich zasad kształtowania sztuki sakralnej w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19072#0163
Rozdziały poświęcone urządzeniu i wyposażeniu kościoła stanowiły inte-
gralną część Epistolae pastoralis, można zatem przypuszczać, że czytano je
i stosowano z nie mniejszą starannością niż inne zalecenia zawarte w owym
dokumencie. Jest zatem bardzo prawdopodobne, że właśnie te dwa rozdziały
stały się zasadniczymi regulacjami określającymi kierunek reformy sztuki
sakralnej w Rzeczypospolitej w XVII wieku. Za argument na poparcie takiej
tezy mogłoby posłużyć wielkie ubóstwo rozporządzeń poświęconych fabricae
ecclesiae w postanowieniach polskich synodów32, które, włączając Epistolam
pastoralis do statutów diecezjalnych, czuły się zapewne zwolnione od podejmo-
wania samodzielnych rozporządzeń w tej sprawie. Ostateczne rozstrzygnięcie
powinna wszakże przynieść konfrontacja teoretycznych zaleceń Maciejowskie-
go z praktyką artystyczną, choć jej przeprowadzenie napotyka na prozaiczną,
ale zarazem bardzo poważną przeszkodę.
Zjawisko dostosowywania wyposażenia kościołów w Rzeczypospolitej
do wymogów potrydenckiej reformy liturgicznej nie zostało bowiem jeszcze
gruntowne przebadane, toteż trudno wypowiadać się zdecydowanie na temat
jego przebiegu i dynamiki. Wydaje się jednak, że szczególnie wiele takich
modernizacji przeprowadzono już w pierwszej połowie w. XVII, wstawiając
do wnętrz świątyń wielkie ołtarze główne ze wspaniałymi tabernakulami
i zawieszając w nich okazałe ambony53. W tym czasie ozdobiono też liczne
kościoły krucyfiksami ustawionymi na belkach w arkadach tęczowych, a tak-
że zamykano liczne gotyckie chrzcielnice bogato zdobionymi pokrywami54.
Chronologiczna zbieżność rozpoczęcia tych działań z wydaniem Epistolae
pastoralis, a także ich przebieg, zgodny zasadniczo z jej zaleceniami, zdaje się
sugerować, że reforma wystrojów wnętrz kościelnych została na szerszą skalę
wywołana i ukierunkowana właśnie przez owe rozporządzenia. Na poparcie
takiej hipotezy można nadto przytoczyć argument, że w modernizowaniu wnętrz
kościelnych przodowała zdecydowanie diecezja krakowska55, w której Epistoła
52 W. Tomkowicz, Uchwala synodu krakowskiego z 162lr. o malarstwie sakralnym, „Sztuka
i Krytyka" 8, 1957, nr 2, s. 174-175.
53 Stolot (przyp. 31), s. 339-353; J. Samek, Małopolskie tabernakula w kształcie centralnej
otwierającej się świątyni, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury" 25, 1992, s. 133-143;
M. Wardzyński, Ze studiów nad snycerstwem krakowskim i małopolskim około roku 1630, „Studia
nad Sztuką Renesansu i Baroku" 5, 2004, s. 61-103; R. Sulewska, Dłutem wycięte. Snycerstwo
północnych ziem Polski w czasach Zygmunta III Wazy, Warszawa 2004, passim.
54 Zob. J. Kuczyńska, Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce. Katalog, Lublin
1984, s. 11-12 oraz liczne ilustracje.
55 J. Samek, Problem oddziaływania stolarstwa i snycerstwa krakowskiego w XVII i XVIII
wieku, „Rocznik Krakowski" 58, 1992, s. 55-69; Wardzyński (przyp. 53), s. 65-67, 83-85;
Sulewska (przyp. 53), s. 180-190.
133
gralną część Epistolae pastoralis, można zatem przypuszczać, że czytano je
i stosowano z nie mniejszą starannością niż inne zalecenia zawarte w owym
dokumencie. Jest zatem bardzo prawdopodobne, że właśnie te dwa rozdziały
stały się zasadniczymi regulacjami określającymi kierunek reformy sztuki
sakralnej w Rzeczypospolitej w XVII wieku. Za argument na poparcie takiej
tezy mogłoby posłużyć wielkie ubóstwo rozporządzeń poświęconych fabricae
ecclesiae w postanowieniach polskich synodów32, które, włączając Epistolam
pastoralis do statutów diecezjalnych, czuły się zapewne zwolnione od podejmo-
wania samodzielnych rozporządzeń w tej sprawie. Ostateczne rozstrzygnięcie
powinna wszakże przynieść konfrontacja teoretycznych zaleceń Maciejowskie-
go z praktyką artystyczną, choć jej przeprowadzenie napotyka na prozaiczną,
ale zarazem bardzo poważną przeszkodę.
Zjawisko dostosowywania wyposażenia kościołów w Rzeczypospolitej
do wymogów potrydenckiej reformy liturgicznej nie zostało bowiem jeszcze
gruntowne przebadane, toteż trudno wypowiadać się zdecydowanie na temat
jego przebiegu i dynamiki. Wydaje się jednak, że szczególnie wiele takich
modernizacji przeprowadzono już w pierwszej połowie w. XVII, wstawiając
do wnętrz świątyń wielkie ołtarze główne ze wspaniałymi tabernakulami
i zawieszając w nich okazałe ambony53. W tym czasie ozdobiono też liczne
kościoły krucyfiksami ustawionymi na belkach w arkadach tęczowych, a tak-
że zamykano liczne gotyckie chrzcielnice bogato zdobionymi pokrywami54.
Chronologiczna zbieżność rozpoczęcia tych działań z wydaniem Epistolae
pastoralis, a także ich przebieg, zgodny zasadniczo z jej zaleceniami, zdaje się
sugerować, że reforma wystrojów wnętrz kościelnych została na szerszą skalę
wywołana i ukierunkowana właśnie przez owe rozporządzenia. Na poparcie
takiej hipotezy można nadto przytoczyć argument, że w modernizowaniu wnętrz
kościelnych przodowała zdecydowanie diecezja krakowska55, w której Epistoła
52 W. Tomkowicz, Uchwala synodu krakowskiego z 162lr. o malarstwie sakralnym, „Sztuka
i Krytyka" 8, 1957, nr 2, s. 174-175.
53 Stolot (przyp. 31), s. 339-353; J. Samek, Małopolskie tabernakula w kształcie centralnej
otwierającej się świątyni, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury" 25, 1992, s. 133-143;
M. Wardzyński, Ze studiów nad snycerstwem krakowskim i małopolskim około roku 1630, „Studia
nad Sztuką Renesansu i Baroku" 5, 2004, s. 61-103; R. Sulewska, Dłutem wycięte. Snycerstwo
północnych ziem Polski w czasach Zygmunta III Wazy, Warszawa 2004, passim.
54 Zob. J. Kuczyńska, Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce. Katalog, Lublin
1984, s. 11-12 oraz liczne ilustracje.
55 J. Samek, Problem oddziaływania stolarstwa i snycerstwa krakowskiego w XVII i XVIII
wieku, „Rocznik Krakowski" 58, 1992, s. 55-69; Wardzyński (przyp. 53), s. 65-67, 83-85;
Sulewska (przyp. 53), s. 180-190.
133