Modus: Prace z historii sztuki (12-13.2013)

2. H. Szpilowski, Wzory
Kościołów Parafialnych [...],
Warszawa 1824, projekt
nr 3, rzut. Fot. autor

Ewentualna zależność pomiędzy projektami typowy-
mi opracowanymi przez warszawskich architektów jest
zatem zagadnieniem dość złożonym. Trzeba podkreślić,
że Szpilowski opublikował swoje plany rok wcześniej
i niewątpliwie Aigner mógł zaadaptować zarówno sam
pomysł swojego trzy lata starszego kolegi, jak i niektóre
z jego rozwiązań. Projekty Aignera wykazują szczególne
podobieństwo do trzeciego planu ze wzornika Szpilow-
skiego. Jednocześnie jednak zawarte w obu omawianych
publikacjach projekty typowe nie są nowatorskie, a zapro-
ponowane w nich fasady opierają się w dużej mierze na
schemacie zastosowanym w kościele św. Anny w Warsza-
wie, a także w późniejszych budowlach obydwu architek-
tów, w tym również dość prowincjonalnych, jak przypisy-
wane Szpilowskiemu kościoły w Lipkowie i Osmolinie24.
O tym, że zredukowana wersja fasady bernardyńskiej
znalazła bardzo szeroki oddźwięk w architekturze polskiej
przełomu XVIII i XIX w., świadczy kościół w Kutkorzu na
terenie dawnego województwa ruskiego. Andrzej Betlej
zwrócił uwagę, że jego główna elewacja wykazuje spore
podobieństwo z projektami typowymi Aignera, choć po-
wstała wcześniej, niż zostały one opublikowane25.

Osobną kwestią, która nie była dotychczas przed-
miotem głębszych studiów, jest faktyczne wykorzysty-
wanie wzorów typowych przy wznoszeniu dziewiętna-
stowiecznych kościołów na terenie Królestwa Polskiego.
W starszej literaturze zostało wskazanych jedynie kilka
kościołów nawiązujących do projektów Aignera, ale nie-
stanowiących ich wiernego powtórzenia. Kościół w Pęci-
cach (1825-1832) powiela niemal rzut kościoła z trzeciego
projektu zawartego w Budowach Kościołów, ale posiada
odmiennie ukształtowaną fasadę. Interesującym przykładem jest kościół w Pra-
tulinie (1838), który swoim układem wnętrza również powtarza trzeci typ Aig-
nera, natomiast jego fasada nawiązuje swoim rozczłonkowaniem raczej do typu
czwartego, choć w odróżnieniu od niego jest płaska i nie posiada kolumnowego
portyku. Wskazuje się ponadto na fasadę kościoła w Okuniewie koło Sulejówka
(1828-1836) jako nawiązującą do trzeciego typu z wzornika Aignera26.

W tym ostatnim przypadku wydaje się jednak, że fasada kościoła w większym
stopniu odwołuje się do trzeciego z projektów Szpilowskiego. Świadczy o tym
nie tylko ogólny układ głównej elewacji, lecz także takie detale, jak niewielki
trójkątny przyczółek nadwieszony nad wejściem, podtrzymywane przez pilastry
belkowanie z gładkim fryzem czy delikatne ząbkowanie zdobiące tympanon.

24 Tamże, s. 83.

25 A. Betlej, Kościół p.w. Matki Boskiej Śnieżnej i klasztor 00. Kapucynów w Kutkorzu, w: Mate-
riały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, cz. 1: Kościoły
i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, 1.11, red. J.K. Ostrowski, Kraków
2003, s. 174.

26 Jaroszewski, Kwiatkowski (przyp. 23), s. 83; Jaroszewski (przyp. 12), s. 309.

98

ARTYKUŁY

Dominik Ziarkowski