Modus: Prace z historii sztuki (12-13.2013)

5. Giovanni Bellini,
Pijaństwo Noego, olej na
płótnie, ok. 1515, Besanęon,
Musee des Beaux-Arts et
d’archeologie. Fot. ze zbio-
rów autora

6. Michał Anioł Buonarroti,
Pijaństwo Noego, fresk,
1509, Kaplica Sykstyńska,
Watykan. Fot. ze zbiorów
IHS UJ

Sebalda, jak i jego brata Barthela
zabieg łączenia dwóch motywów
ikonograficznych w jednej pracy
należy w tym przypadku uzupeł-
nić jeszcze jednym.

Owe dwa elementy dzieła,
które muszą wzbudzać co naj-
mniej niepokój obserwatora,
a w każdym razie konfuzję, jeśli
poprzestaniemy na analizie ryci-
ny ograniczonej do tylko dwóch
motywów ikonograficznych, to
tajemnicze naczynie, wkompo-
nowane przez artystę na pierw-
szym planie, a usytuowane po-
między nogami dziewczyny, oraz
jej nienaturalnie, nieprzystojnie
i wręcz nieprzyzwoicie ułożone
nogi. Tajemnicze naczynie, na
pierwszy rzut oka nocnik, które-
go obecność tłumaczyłoby oto-
czenie rozgrywającej się sceny -
sypialnia - okazuje się kubkiem,
a porównanie kompozycji Beha-
ma z tematem ikonograficznym
o proweniencji starotestamento-
wej, jakim jest pijaństwo Noego, nie pozostawia wątpliwości, co w naczyniu
tym się znajdowało i jakie są przyczyny mocnego snu dziewczyny, która inaczej
niż ofiary śmierci w wersjach wertykalnych wcale nie okazuje lęku przybyciem
nieproszonego gościa. Bo też i gość wcale nieproszony nie jest.

Pijaństwo Noego i wynikłe z niego przykre konsekwencje dla Chama było
sceną - odmiennie niż temat śmierci i dziewczyny - przedstawianą z oczywistych
względów w obrazach komponowanych horyzontalnie. Oprócz grupy synów
oraz nagości Noego w tym motywie ikonograficznym wykorzystywano kubek na
wino bądź czarkę, co można zobaczyć na obrazie Giovanniego Belliniego z roku
około 1515 (ił. 5) i fresku w Kaplicy Sykstyńskiej (1509) autorstwa Michała Anio-
ła (ii. 6). W kompozycji Michała Anioła rola i znaczenie naczynia podkreślone
zostały dodatkowo dzbanem oraz kadzią, a u Belliniego kiścią winogron.

Porównanie omawianej ryciny ze starotestamentowym motywem dostarcza
także, jak się wydaje, rozwiązania problemu intrygująco ułożonych nóg dziewczy-
ny, które zdają się powtórzeniem bezwstydnie ułożonych nóg biblijnego patriarchy.
Czyżby zatem wymowa ryciny była analogiczna do moralitetu, jakim jest sen
Noego, i mielibyśmy do czynienia z nieszczęsną pijaczką, która w swej pijackiej
sennej wizji spotyka śmierć? Chyba nie. Jaką rolę wówczas pełniłaby w rycinie
śmierć? Kto byłby w takiej narracji moralnym rewersem sceny, czyli Chamem?

I jak w takim odczytaniu należałoby interpretować konwencjonalną, łączącą
kompozycję z tradycyjnymi przedstawieniami śmierci i dziewczyny, klepsydrę?
Nie ma sensu w takiej opowieści.

138

ARTYKUŁY

Wojciech Szymański