DOI Artikel:
Szymański, Wojciech: Śmierć i dziewczyna i żona Putyfara: Ryciny Hansa Sebalda Behama
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.25942#0143
Oczytany w tekstach autorów klasycznych
Mantegna zobrazował Bachanalia w swoich
rycinach9, na których znowu - jak w rycinie
przedstawiającej śmierć i dziewczynę autor-
stwa Behama - widać nieprzystojnie rozło-
żone nogi, a także dwoje zamroczonych al-
koholem dzieci, powtarzających układ sceny
pijaństwa Noego i wykorzystujących ten sam
atrybut ikonograficzny - czarkę na wino10.
Najstarszym i chyba najbardziej znanym
przedstawieniem łączącym element pijaństwa
i seksualności jest sławna rzeźba z okresu helle-
nistycznego, znana pod podwójną nazwą: Faun
Barberini lub Pijany Satyr (il. 9), odnaleziona
w Rzymie w latach dwudziestych XVII w.
Sądzę, iż mogę już teraz ustalić sensowną interpretację ryciny Behama, któ-
ra nie jest przecież ani typowym przykładem zastosowania motywu śmierci
i dziewczyny, ani ubranym w kobiece szaty (a właściwie ich brak) nawiązaniem
do przedstawienia pijaństwa Noego, ani skrytym za pseudouczonym kontekstem
motywem satyra i nimfy. Rycinę z innymi konwencjonalnymi przedstawienia-
mi motywu śmierci i dziewczyny łączy oczywiście moralizatorska wymowa
zakodowana w symbolu klepsydry oraz personifikacji śmierci. W tym sensie
przedstawienie nazwać wypada sceną wanitatywną. O ile jednak typowe ujęcia
tego tematu kładą nacisk na obiektywną krótkość życia ludzkiego i ulotność
młodości i piękna, będąc popularną wówczas w Europie wizualną realizacją
także literackiego motywu - znanego chociażby z Villonowskiego zawołania
z Wielkiego testamentu: „Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi!”11 - o tyle omawiana
grafika w alkoholowym sztafażu jest szesnastowiecznym moralitetem na temat
kary za grzech. Karą jest oczywiście śmierć, grzechem natomiast - nienormatywna
kobieca seksualność, za jaką musi zostać ukarana szesnastowieczna, tak bardzo
gorsząca Liwiusza i innych strażników obywatelskiej cnoty, Annia Paculla. Ta
bezwstydnie rozkładająca nogi wyznawczyni Bachusa i Afrodyty wszetecznej
musi ponieść zasłużoną karę. Śmierć przybywa do niej w pijackim śnie, a więc -
zachowując wszelkie analogie z nieszczęsnymi Rzymiankami - domyślamy się, co
robiła wcześniej i jaka jest najpewniejsza przyczyna jej bliskiego zgonu. To sama
9. Faun Barberini, marmur,
III-II w. p.n.e., Monachium,
Die Glyptothek. Fot. ze
zbiorów IHS UJ
9 Teza, wedle której ryciny Mantegni były inspirowane rzymską literaturą czytaną z uwagą przez
renesansowych humanistów, a także powstawały pod wpływem rzymskich sarkofagów ze
scenami bachicznymi, jest podzielana przez wielu badaczy. Zob. np. R. Lightbown, Mantegna.
With a Complete Catalouge of the Paintings, Drawings and Prints, Oxford 1986, s. 239-241.
O bezpośrednim poznaniu Liwiuszowych Dziejów przez Mantegnę świadczy na przykład jego
Pijąca kobieta (ok. 1495-1506), która jest utożsamiana z Sofonisbą, heroiczną postacią opisaną
przez rzymskiego historyka w księdze XXX.
10 Bachiczne ryciny Mantegni musiały być doskonale znane w pierwszej połowie XVI w. w środowi-
sku norymberskich artystów skupionych wokół Albrechta Diirera. Beham, uczeń Diirera, znał je
zapewne w redakcji swojego mistrza. Diirer przerysował pochodzący z roku ok. 1475 miedzioryt
autorstwa Mantegni znany pod tytułem Bachanalia z Sylenem ok. roku 1495. Zob. D. Hirschfelder,
Italy as the Guideline? Mantegna and Barbari, w: The Early Diirer, red. D. Hess, T. Eser, Nurem-
berg 2012, s. 326.
11 E Yillon, Wielki testament, tłum. T. Żeleński (Boy), Warszawa [b.d.], s. 35.
Śmierć i dziewczyna i żona Putyfara. Ryciny Hansa Sebalda Behama
141
Mantegna zobrazował Bachanalia w swoich
rycinach9, na których znowu - jak w rycinie
przedstawiającej śmierć i dziewczynę autor-
stwa Behama - widać nieprzystojnie rozło-
żone nogi, a także dwoje zamroczonych al-
koholem dzieci, powtarzających układ sceny
pijaństwa Noego i wykorzystujących ten sam
atrybut ikonograficzny - czarkę na wino10.
Najstarszym i chyba najbardziej znanym
przedstawieniem łączącym element pijaństwa
i seksualności jest sławna rzeźba z okresu helle-
nistycznego, znana pod podwójną nazwą: Faun
Barberini lub Pijany Satyr (il. 9), odnaleziona
w Rzymie w latach dwudziestych XVII w.
Sądzę, iż mogę już teraz ustalić sensowną interpretację ryciny Behama, któ-
ra nie jest przecież ani typowym przykładem zastosowania motywu śmierci
i dziewczyny, ani ubranym w kobiece szaty (a właściwie ich brak) nawiązaniem
do przedstawienia pijaństwa Noego, ani skrytym za pseudouczonym kontekstem
motywem satyra i nimfy. Rycinę z innymi konwencjonalnymi przedstawienia-
mi motywu śmierci i dziewczyny łączy oczywiście moralizatorska wymowa
zakodowana w symbolu klepsydry oraz personifikacji śmierci. W tym sensie
przedstawienie nazwać wypada sceną wanitatywną. O ile jednak typowe ujęcia
tego tematu kładą nacisk na obiektywną krótkość życia ludzkiego i ulotność
młodości i piękna, będąc popularną wówczas w Europie wizualną realizacją
także literackiego motywu - znanego chociażby z Villonowskiego zawołania
z Wielkiego testamentu: „Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi!”11 - o tyle omawiana
grafika w alkoholowym sztafażu jest szesnastowiecznym moralitetem na temat
kary za grzech. Karą jest oczywiście śmierć, grzechem natomiast - nienormatywna
kobieca seksualność, za jaką musi zostać ukarana szesnastowieczna, tak bardzo
gorsząca Liwiusza i innych strażników obywatelskiej cnoty, Annia Paculla. Ta
bezwstydnie rozkładająca nogi wyznawczyni Bachusa i Afrodyty wszetecznej
musi ponieść zasłużoną karę. Śmierć przybywa do niej w pijackim śnie, a więc -
zachowując wszelkie analogie z nieszczęsnymi Rzymiankami - domyślamy się, co
robiła wcześniej i jaka jest najpewniejsza przyczyna jej bliskiego zgonu. To sama
9. Faun Barberini, marmur,
III-II w. p.n.e., Monachium,
Die Glyptothek. Fot. ze
zbiorów IHS UJ
9 Teza, wedle której ryciny Mantegni były inspirowane rzymską literaturą czytaną z uwagą przez
renesansowych humanistów, a także powstawały pod wpływem rzymskich sarkofagów ze
scenami bachicznymi, jest podzielana przez wielu badaczy. Zob. np. R. Lightbown, Mantegna.
With a Complete Catalouge of the Paintings, Drawings and Prints, Oxford 1986, s. 239-241.
O bezpośrednim poznaniu Liwiuszowych Dziejów przez Mantegnę świadczy na przykład jego
Pijąca kobieta (ok. 1495-1506), która jest utożsamiana z Sofonisbą, heroiczną postacią opisaną
przez rzymskiego historyka w księdze XXX.
10 Bachiczne ryciny Mantegni musiały być doskonale znane w pierwszej połowie XVI w. w środowi-
sku norymberskich artystów skupionych wokół Albrechta Diirera. Beham, uczeń Diirera, znał je
zapewne w redakcji swojego mistrza. Diirer przerysował pochodzący z roku ok. 1475 miedzioryt
autorstwa Mantegni znany pod tytułem Bachanalia z Sylenem ok. roku 1495. Zob. D. Hirschfelder,
Italy as the Guideline? Mantegna and Barbari, w: The Early Diirer, red. D. Hess, T. Eser, Nurem-
berg 2012, s. 326.
11 E Yillon, Wielki testament, tłum. T. Żeleński (Boy), Warszawa [b.d.], s. 35.
Śmierć i dziewczyna i żona Putyfara. Ryciny Hansa Sebalda Behama
141