DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Źródło rozproszeń dla przywiązanych do marności świata: Rozważania św. Bernarda z Clairvaux o sztuce sakralnej w interpretacji Armanda Rancégo
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27279#0128
wspaniałych form sztuki sakralnej do ubóstwa zakonnego i czysto duchowego
charakteru mniszego życia17. Trudno zatem się dziwić, że problem ten został
również podjęty przez Rancego, który obrał za punkt wyjścia dla swych roz-
ważań obszerne „teoretyczno-artystyczne” wywody, zawarte przez św. Bernarda
w Apologii do opata Wilhelma18.
Reformator z Clairvaux głosił w niej, że piękno materialne nie prowadzi za-
konników do umiłowania piękna duchowego, lecz przeszkadza im w skupieniu
rozmyślań na Bogu i jego nauce. Wspaniałe świątynie kluniatów i zdobiące je dzieła
sztuki jawiły mu się jako „marność nad marnościami [...] jeszcze bardziej szalona,
niż próżna”. Twierdził bowiem, że znacznie gorsze od zbędnych wydatków, pono-
szonych przez benedyktynów na wznoszenie wielkich gmachów i wykonywanie
wspaniałych paramentów, jest umieszczanie w ich kościołach rzeźb, które swoją
osobliwą ikonografią wprowadzają nieporządek u umysłach mnichów. Za bardzo
szkodliwe uważał efektowne wizerunki Boga i świętych, ponieważ widzowie
„bardziej podziwiają to, co piękne, niż czczą to, co święte”19. Z jego tekstu można
więc było wyczytać postulat tworzenia dla zakonników sztuki bardzo skromnej
i pozbawionej przedstawień figuralnych, choć takie radykalne zalecenie nie zostało
wypowiedziane expressis verbis. Owa niejednoznaczność sprawiła, że teoretyczno-
-artystyczny fragment Apologii do opata Wilhelma można było interpretować
w dość różnorodny sposób i szukać w niej argumentów na rzecz rozmaitych
koncepcji przezwyciężania nadużyć pojawiających się w sztuce sakralnej20.
Apologię św. Bernarda przywoływano wielokrotnie w dyspucie religijnej na
temat sztuki sakralnej, toczonej we Francji w okresie kontrreformacji21. Kato-
liccy autorzy próbowali jednak z reguły osłabić antyikoniczną i antyestetyczną
wymowę tego tekstu, mając świadomość, że trudno pogodzić ją z dekretami So-
boru Trydenckiego, afirmującymi cześć dla obrazów i bogatą oprawę artystyczną
kultu Bożego22. Święty Franciszek Salezy i Antoine Arnauld podziwiali dążenie
św. Bernarda do nadania kultowi Bożemu czystego, duchowego charakteru, ale
jednocześnie uważali je za utopijną mrzonkę, której przeciwstawiali realne po-
żytki z wykorzystania obrazów i innych dzieł sztuki do nauczania prawd wiary
17 Zob.: D. Knowies, Cistercian and Cluniacs. The Controversy between St Bernard and Peter the
Venerable, w: idem, The Historian and Character and Other Studies, Cambridge 1963, s. 50-75;
M.T. Gronowski, Stare ideały, nowe czasy... Cluny i Citeaux w XII w. Z dziejów pewnej kontro-
wersji, w: Polemika kluniacko-cysterska z XII wieku, red. M.T. Gronowski, Tyniec 2010 (= Źródła
monastyczne, 55), s. 13-87.
18 Zob. A.J. Le Bouthilłier de Rance, De la saintete, t. 2, s. 346-348. Por. Bernard z Clairvaux, Apo-
logia do opata Wilhelma, tłum. E. Buszewicz, w: Polemika kluniacko-cysterska, s. 141-148.
19 Bernard z Clairvaux, Apologia do opata Wilhelma, s. 144.
20 Zob. m.in.: E. Panofsky, Abbot Suger on Abbey Church of Saint-Denis and Its Art Treasures,
Princeton 1979, s 11-15,25; G. Duby, Saint Bernard. Part cistercien, Paris 1979, s. 123-143; E. Mel-
czer, E. Soldwedeł, Monastic Goals in the Aesthetics of Saint Bernard, w: Studies in Cistercian Art
and Architecture, 1.1, red. M.P. Lillich, Kalamazoo 1982, s. 31-44; M.K. Hufgard, Saint Bernard of
Clairvaux. A Theory ofArt Formulatedfrom his Writings and Illustrated in Twelfth-Century Works
of Art, Lewiston 1989, passim; M.B. Pranger, Bernard of Clairvaux and the Shape of Monastic
Thought. Broken Dreams, Leiden 1994, s. 222-231; M. Untermann, Forma Ordinis. Die mittelalterli-
che Baukunst der Zisterzienser, Munchen-Berlin 2001, s. 99-104; D.J. Reilly, Bernard of Clairvaux
and Christian Art, w: A Companion to Bernard, s. 279-304; M.T. Gronowski, Spór o tradycję.
Cluny oczyma swoich i obcych. Pomiędzy pochwałą a negacją, Tyniec 2013, s. 213-223.
21 Zob. A.L.S. Lane, Calvin Sources of St Bernard, „Archiv fur Reformationsgeschichte”, 67,1976,
s. 253-283.
22 Zob. Dokumenty soborów powszechnych, t. 4, s. 780-785.
126
ARTYKUŁY
Piotr Krasny
charakteru mniszego życia17. Trudno zatem się dziwić, że problem ten został
również podjęty przez Rancego, który obrał za punkt wyjścia dla swych roz-
ważań obszerne „teoretyczno-artystyczne” wywody, zawarte przez św. Bernarda
w Apologii do opata Wilhelma18.
Reformator z Clairvaux głosił w niej, że piękno materialne nie prowadzi za-
konników do umiłowania piękna duchowego, lecz przeszkadza im w skupieniu
rozmyślań na Bogu i jego nauce. Wspaniałe świątynie kluniatów i zdobiące je dzieła
sztuki jawiły mu się jako „marność nad marnościami [...] jeszcze bardziej szalona,
niż próżna”. Twierdził bowiem, że znacznie gorsze od zbędnych wydatków, pono-
szonych przez benedyktynów na wznoszenie wielkich gmachów i wykonywanie
wspaniałych paramentów, jest umieszczanie w ich kościołach rzeźb, które swoją
osobliwą ikonografią wprowadzają nieporządek u umysłach mnichów. Za bardzo
szkodliwe uważał efektowne wizerunki Boga i świętych, ponieważ widzowie
„bardziej podziwiają to, co piękne, niż czczą to, co święte”19. Z jego tekstu można
więc było wyczytać postulat tworzenia dla zakonników sztuki bardzo skromnej
i pozbawionej przedstawień figuralnych, choć takie radykalne zalecenie nie zostało
wypowiedziane expressis verbis. Owa niejednoznaczność sprawiła, że teoretyczno-
-artystyczny fragment Apologii do opata Wilhelma można było interpretować
w dość różnorodny sposób i szukać w niej argumentów na rzecz rozmaitych
koncepcji przezwyciężania nadużyć pojawiających się w sztuce sakralnej20.
Apologię św. Bernarda przywoływano wielokrotnie w dyspucie religijnej na
temat sztuki sakralnej, toczonej we Francji w okresie kontrreformacji21. Kato-
liccy autorzy próbowali jednak z reguły osłabić antyikoniczną i antyestetyczną
wymowę tego tekstu, mając świadomość, że trudno pogodzić ją z dekretami So-
boru Trydenckiego, afirmującymi cześć dla obrazów i bogatą oprawę artystyczną
kultu Bożego22. Święty Franciszek Salezy i Antoine Arnauld podziwiali dążenie
św. Bernarda do nadania kultowi Bożemu czystego, duchowego charakteru, ale
jednocześnie uważali je za utopijną mrzonkę, której przeciwstawiali realne po-
żytki z wykorzystania obrazów i innych dzieł sztuki do nauczania prawd wiary
17 Zob.: D. Knowies, Cistercian and Cluniacs. The Controversy between St Bernard and Peter the
Venerable, w: idem, The Historian and Character and Other Studies, Cambridge 1963, s. 50-75;
M.T. Gronowski, Stare ideały, nowe czasy... Cluny i Citeaux w XII w. Z dziejów pewnej kontro-
wersji, w: Polemika kluniacko-cysterska z XII wieku, red. M.T. Gronowski, Tyniec 2010 (= Źródła
monastyczne, 55), s. 13-87.
18 Zob. A.J. Le Bouthilłier de Rance, De la saintete, t. 2, s. 346-348. Por. Bernard z Clairvaux, Apo-
logia do opata Wilhelma, tłum. E. Buszewicz, w: Polemika kluniacko-cysterska, s. 141-148.
19 Bernard z Clairvaux, Apologia do opata Wilhelma, s. 144.
20 Zob. m.in.: E. Panofsky, Abbot Suger on Abbey Church of Saint-Denis and Its Art Treasures,
Princeton 1979, s 11-15,25; G. Duby, Saint Bernard. Part cistercien, Paris 1979, s. 123-143; E. Mel-
czer, E. Soldwedeł, Monastic Goals in the Aesthetics of Saint Bernard, w: Studies in Cistercian Art
and Architecture, 1.1, red. M.P. Lillich, Kalamazoo 1982, s. 31-44; M.K. Hufgard, Saint Bernard of
Clairvaux. A Theory ofArt Formulatedfrom his Writings and Illustrated in Twelfth-Century Works
of Art, Lewiston 1989, passim; M.B. Pranger, Bernard of Clairvaux and the Shape of Monastic
Thought. Broken Dreams, Leiden 1994, s. 222-231; M. Untermann, Forma Ordinis. Die mittelalterli-
che Baukunst der Zisterzienser, Munchen-Berlin 2001, s. 99-104; D.J. Reilly, Bernard of Clairvaux
and Christian Art, w: A Companion to Bernard, s. 279-304; M.T. Gronowski, Spór o tradycję.
Cluny oczyma swoich i obcych. Pomiędzy pochwałą a negacją, Tyniec 2013, s. 213-223.
21 Zob. A.L.S. Lane, Calvin Sources of St Bernard, „Archiv fur Reformationsgeschichte”, 67,1976,
s. 253-283.
22 Zob. Dokumenty soborów powszechnych, t. 4, s. 780-785.
126
ARTYKUŁY
Piotr Krasny