DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.41972#0028
24
Orbis Polonus. Krzyżtopór a Caprarola
otoczonej nawodnioną niegdyś fosą i znajdu-
jącym się przed nią stokiem [glasis). Poza for-
tyfikacją istniał ogród typu włoskiego, usytuo-
wany poprzecznie do osi fortecy, z sadzawką
i pawilonem oranżerii, otoczony murem o za-
rysie przypominającym układ bastionów
(il. II—2). Mógł on w razie potrzeby służyć jako
dodatkowe dzieło obronne. Do ogrodu prowa-
dziły dwa wyjścia w bastionie usytuowanym
na osi założenia. Analiza narysu twierdzy oraz
wpisanych w nią budowli wykazała doskona-
łość rozplanowania, całość została bowiem
skomponowana na zasadzie jednego modułu
— boku poligonu wewnętrznego fortyfikacji4.
Do kwestii najmniej wyjaśnionych w bada-
niach nad Krzyżtoporem należy geneza skom-
plikowanego układu przestrzennego i form pa-
łacu, której — by zacytować opinię jeszcze
jednego autora — nie udało się dotąd przeko-
nująco ustalić5. Współcześni badacze starali
się wytłumaczyć rozplanowanie rezydencji,
wpisanej w pięciobok fortyfikacji, jako nawiązanie do antropomorficznych koncepcji
renesansowych teoretyków architektury militarnej6. Inni, biorąc pod uwagę humani-
styczną formację intelektualną fundatora, Krzysztofa Ossolińskiego (1587-1645, il.
II—1; w latach 1604-1612 przebywającego zagranicą na studiach w Niemczech, Wło-
szech i Francji) wyjaśniali plan budowli jako ukształtowany pod wpływem znajomości
starożytnej Villa Laurentina, opisanej przez Pliniusza młodszego, a rekonstruowanej
przez Scamozziego, która posiadała koliste atrium i przedłużone triclinium, z jakiego
rozciągał się piękny widok na wszystkie strony7. Podkreślano też podobieństwo elip-
tycznej formy środkowego dziedzińczyka do zbliżonych dziedzińców w budowlach pro-
jektowanych przez Serlia8. Wreszcie, w zakresie szczegółów dekoracyjnych, z traktatu
bolończyka wywiedziony został charakterystyczny motyw łuku triumfalnego w formie
serliany, jaki — powtórzony wielokrotnie w obramowaniach okien galerii korpusu pałacu
— stanowi zasadę kompozycji dekoracji bramy wjazdowej oraz ścian wnętrza najwięk-
szej sali rezydencji, a także struktury pawilonu ogrodowego (il. 11-11-12, 14-16)9.
II—1. Krzysztof Ossoliński,
portret w kolegiacie w Klimontowie
4 A. Gruszecki, Bastionowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962, s. 173-185, il. 79.
5 M. Fabiański, O genezie architektury pałacu Krzyżtopór w Ujeździe i jego dekoracji, „Biuletyn Historii Sztu-
ki”, 58, 1996, s. 270.
6 Meyer, op. cit., s. 475-481.
7 Fabiański, op. cit., s. 269-278.
8 J. Kowalczyk, Sebastiano Serlio a sztuka polska, Wrocław 1973, s. 186-188.
9 Ibidem, s. 108.
Orbis Polonus. Krzyżtopór a Caprarola
otoczonej nawodnioną niegdyś fosą i znajdu-
jącym się przed nią stokiem [glasis). Poza for-
tyfikacją istniał ogród typu włoskiego, usytuo-
wany poprzecznie do osi fortecy, z sadzawką
i pawilonem oranżerii, otoczony murem o za-
rysie przypominającym układ bastionów
(il. II—2). Mógł on w razie potrzeby służyć jako
dodatkowe dzieło obronne. Do ogrodu prowa-
dziły dwa wyjścia w bastionie usytuowanym
na osi założenia. Analiza narysu twierdzy oraz
wpisanych w nią budowli wykazała doskona-
łość rozplanowania, całość została bowiem
skomponowana na zasadzie jednego modułu
— boku poligonu wewnętrznego fortyfikacji4.
Do kwestii najmniej wyjaśnionych w bada-
niach nad Krzyżtoporem należy geneza skom-
plikowanego układu przestrzennego i form pa-
łacu, której — by zacytować opinię jeszcze
jednego autora — nie udało się dotąd przeko-
nująco ustalić5. Współcześni badacze starali
się wytłumaczyć rozplanowanie rezydencji,
wpisanej w pięciobok fortyfikacji, jako nawiązanie do antropomorficznych koncepcji
renesansowych teoretyków architektury militarnej6. Inni, biorąc pod uwagę humani-
styczną formację intelektualną fundatora, Krzysztofa Ossolińskiego (1587-1645, il.
II—1; w latach 1604-1612 przebywającego zagranicą na studiach w Niemczech, Wło-
szech i Francji) wyjaśniali plan budowli jako ukształtowany pod wpływem znajomości
starożytnej Villa Laurentina, opisanej przez Pliniusza młodszego, a rekonstruowanej
przez Scamozziego, która posiadała koliste atrium i przedłużone triclinium, z jakiego
rozciągał się piękny widok na wszystkie strony7. Podkreślano też podobieństwo elip-
tycznej formy środkowego dziedzińczyka do zbliżonych dziedzińców w budowlach pro-
jektowanych przez Serlia8. Wreszcie, w zakresie szczegółów dekoracyjnych, z traktatu
bolończyka wywiedziony został charakterystyczny motyw łuku triumfalnego w formie
serliany, jaki — powtórzony wielokrotnie w obramowaniach okien galerii korpusu pałacu
— stanowi zasadę kompozycji dekoracji bramy wjazdowej oraz ścian wnętrza najwięk-
szej sali rezydencji, a także struktury pawilonu ogrodowego (il. 11-11-12, 14-16)9.
II—1. Krzysztof Ossoliński,
portret w kolegiacie w Klimontowie
4 A. Gruszecki, Bastionowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962, s. 173-185, il. 79.
5 M. Fabiański, O genezie architektury pałacu Krzyżtopór w Ujeździe i jego dekoracji, „Biuletyn Historii Sztu-
ki”, 58, 1996, s. 270.
6 Meyer, op. cit., s. 475-481.
7 Fabiański, op. cit., s. 269-278.
8 J. Kowalczyk, Sebastiano Serlio a sztuka polska, Wrocław 1973, s. 186-188.
9 Ibidem, s. 108.