DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.41972#0027
II
Orbis Polonus.
Krzyżtopór a Caprarola
Siedemnastowieczny pałac-forteca Krzyżtopór w Ujeździe, dziś gigantyczna ruina,
należy do dziel architektury polskiej posiadających sporą literaturę naukową, a zarazem
do zabytków ciągle jeszcze słabo rozpoznanych1. „Wywołuje największe wrażenie i za-
razem jest najbardziej zagadkowy”, czytamy w jednej z ostatnio opublikowanych prac2.
Inny autor zauważa „bezradność współczesnych badaczy wobec ruin Krzyżtoporu”3.
Wzniesiona w kilku etapach, między latami 1621-1644, na dość skomplikowanym
planie, rezydencja krzyżtoporska składa się z trzech elementów: pałacu, fortecy i ogro-
du (il. II—8—10). Właściwy pałac to jednopiętrowy, a w partii środkowej (zawierającej ga-
lerie) dwupiętrowy, prostokątny budynek, obejmujący wewnątrz eliptyczny dziedziń-
czyk i poprzedzającą go otwartą przestrzeń, rodzaj uliczki. Gmach ten jest osiowo ze-
spolony z dwupiętrową prostokątną „wybudową”, wysuniętą w kierunku równie wy-
sokiej, ośmiobocznej wieży i skrytego za nią niższego belwederu. Ta część rezydencjo-
nalna została połączona z przyległymi do wałów fortecznych oficynami bocznymi
o przeznaczeniu gospodarczo-pomocniczym. W suterenach mieściły one stajnie i wo-
zownie, na parterze magazyny, kuchnie i spiżarnie, na piętrze zaś amfiladę pomie-
szczeń mieszkalnych dla gości, służby i załogi. Jednopiętrowe oficyny, na narożach za-
akcentowane czteroma wieżowymi pawilonami, ujmują dwa małe, nieregularne dzie-
dzińczyki po bokach pałacu oraz wielki, trapezowy dziedziniec paradny, z budynkiem
bramnym na osi. Bramę poprzedza wysoka wieża zegarowa. Całość tych zabudowań
zamknięta została w pięcioboku bastionowej fortyfikacji systemu nowowłoskiego,
1 Niemal pełną literaturę przedmiotu podaje J. A. Chrościcki, Dzieje recepcji Krzyżtoporu rezydencji Krzysztofa
Ossolińskiego wojewody sandomierskiego [w:] Ars sine scientia nihil est. Księga ofiarowana Profesorowi
ZygmuntowiŚwiechowskiemu, Warszawa 1997 [dalej cyt. Dzieje recepcji], s. 49-53. Zob. także (jako uzupeł-
nienie dawniejszych pozycji) H. Faryna-Paszkiewicz, T. Grygiel, A. Marcinowska-Skrabucha, Polska biblio-
grafia sztuki 1801-1944. T. IV Architektura. Cz. 2 Topografia A-Ż, Warszawa 2001, s. 428, poz. 13550-
13566.
2 N. Meyer, Krzyżtopór — pan jako twierdza. Antropomorficzna interpretacja zamku w Ujeździe, „Biuletyn
Historii Sztuki”, 55, 1993, s. 467 i 475.
3 Chrościcki, Dzieje recepcji, s. 49.
Orbis Polonus.
Krzyżtopór a Caprarola
Siedemnastowieczny pałac-forteca Krzyżtopór w Ujeździe, dziś gigantyczna ruina,
należy do dziel architektury polskiej posiadających sporą literaturę naukową, a zarazem
do zabytków ciągle jeszcze słabo rozpoznanych1. „Wywołuje największe wrażenie i za-
razem jest najbardziej zagadkowy”, czytamy w jednej z ostatnio opublikowanych prac2.
Inny autor zauważa „bezradność współczesnych badaczy wobec ruin Krzyżtoporu”3.
Wzniesiona w kilku etapach, między latami 1621-1644, na dość skomplikowanym
planie, rezydencja krzyżtoporska składa się z trzech elementów: pałacu, fortecy i ogro-
du (il. II—8—10). Właściwy pałac to jednopiętrowy, a w partii środkowej (zawierającej ga-
lerie) dwupiętrowy, prostokątny budynek, obejmujący wewnątrz eliptyczny dziedziń-
czyk i poprzedzającą go otwartą przestrzeń, rodzaj uliczki. Gmach ten jest osiowo ze-
spolony z dwupiętrową prostokątną „wybudową”, wysuniętą w kierunku równie wy-
sokiej, ośmiobocznej wieży i skrytego za nią niższego belwederu. Ta część rezydencjo-
nalna została połączona z przyległymi do wałów fortecznych oficynami bocznymi
o przeznaczeniu gospodarczo-pomocniczym. W suterenach mieściły one stajnie i wo-
zownie, na parterze magazyny, kuchnie i spiżarnie, na piętrze zaś amfiladę pomie-
szczeń mieszkalnych dla gości, służby i załogi. Jednopiętrowe oficyny, na narożach za-
akcentowane czteroma wieżowymi pawilonami, ujmują dwa małe, nieregularne dzie-
dzińczyki po bokach pałacu oraz wielki, trapezowy dziedziniec paradny, z budynkiem
bramnym na osi. Bramę poprzedza wysoka wieża zegarowa. Całość tych zabudowań
zamknięta została w pięcioboku bastionowej fortyfikacji systemu nowowłoskiego,
1 Niemal pełną literaturę przedmiotu podaje J. A. Chrościcki, Dzieje recepcji Krzyżtoporu rezydencji Krzysztofa
Ossolińskiego wojewody sandomierskiego [w:] Ars sine scientia nihil est. Księga ofiarowana Profesorowi
ZygmuntowiŚwiechowskiemu, Warszawa 1997 [dalej cyt. Dzieje recepcji], s. 49-53. Zob. także (jako uzupeł-
nienie dawniejszych pozycji) H. Faryna-Paszkiewicz, T. Grygiel, A. Marcinowska-Skrabucha, Polska biblio-
grafia sztuki 1801-1944. T. IV Architektura. Cz. 2 Topografia A-Ż, Warszawa 2001, s. 428, poz. 13550-
13566.
2 N. Meyer, Krzyżtopór — pan jako twierdza. Antropomorficzna interpretacja zamku w Ujeździe, „Biuletyn
Historii Sztuki”, 55, 1993, s. 467 i 475.
3 Chrościcki, Dzieje recepcji, s. 49.