DOI Artikel:
Harasimowicz, Jan: Doctrina doctrinarum: Katechetyczne i społeczno-obyczajowe treści "Dziesięciu Przykazań" z Pruszcza Gdańskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27008#0071
no powszechnie w Gdańsku, którego położenie w pobliżu bagien i mokradeł
sprzyjało szerzeniu się zabobonu. Wiara w upiory, tajemną moc czarownic
i znachorów, nie omijała tu nawet sfer wykształconych i była ulubionym
tematem towarzyskich konwersacji?'.
Wybór tego właśnie motywu jako ilustracji "brania imienia Bożego nada-
remno", nie mający analogii w tradycji ikonograficznej Dekalogu, wydaje się
wiązać z rozumieniem „czarowania" jako złamania najważniejszej przysięgi
- przysięgi chrztu, na co wyraźny nacisk położył w jednym ze swych kazań
katechizmowych Jan Arndt: „DiS ist eine schreckliche Suende / mit dem
Teuffel einen Pact machen / den Teuffel zum Gott annehmen / Gott ver-
laeugen / sein Tauffgeluebde brechen / Gott absagen / ais einem Feinde"??.
Przysięga „w dobrej wierze", przedstawiona na pierwszym planie, zyskała
dzięki temu jeszcze mocniejszy wyraz. To ją - jako wypełnienie boskiego
przykazania - ukazuje charakterystycznym gestem rąk siedzącemu z lewej
strony obrazu mężczyźnie anioł. Mężczyzna ów, największa za wszystkich
przedstawionych na obrazie postaci, ma ręce złożone do modlitwy, szeroko
otwarte oczy i skupioną, ale pogodną twarz. Uosabia on z pewnością wska-
zane przez Arndta „doskonałe ono wypełnienie tego wtorego przikazania",
którego każdy prawdziwy chrześcijanin dokonuje codziennie, „imię twoie,
o Święty Boże, czcząc, chwaląc, wyznawaiąc, święcąc, onemu się modląc,
a tobie za wszystkie dobrodzieystwa dziękuiąc, i ciebie wielbiąc"".
Katechetyczne
i społeczno-
-obyczajowe
treści
Dz;'es;'pr;'M
Przykazań
z Pruszcza
Gdańskiego
Będziesz dzień święty święcił (il.3)
Mały Katechizm tak oto wykłada to przykazanie: „Mamy się Pana Boga
bać / y onego miłować abyśmy Kazaniem y Słowem jego nie pogardzali: ale
żebyśmy je za święte mieli / radzi go słuchali y pilnie się go uczyli"?'*. Zgodnie
z tą wykładnią i - dodajmy - zgodnie z ikonograficzną tradycją, na obrazie
przedstawione zostało odprawiane w kościele nabożeństwo niedzielne
(niem. Pretńgigoffosdiensf). Słuchaczami kazania, wygłaszanego przez
samego Marcina Lutra, są mężczyźni i kobiety w uroczystych „strojach
kościelnych", w zależności od stanu stojący lub siedzący: na składanych
krzesełkach bądź w ustawionych pod ścianą stallach. Zebranej wokół
ambony gminie, jednolitej w posłuszeństwie boskiemu przykazaniu - przy
całym jej stanowym zróżnicowaniu i przy wyraźnie odmiennym stopniu
skupienia na przekazywanych przez kaznodzieję treściach, przeciwstawieni
zostali jawni „wzgardziciele Boga", oddający się poza murami miasta
niewyszukanym rozrywkom i grom towarzyskim przy wtórze „diabelskiej
muzyki". Motyw ten, znany także z Alegorii Pyc/iy w Muzeum Narodowym
w Gdańsku", wprowadzony został niewątpliwie, wbrew ikonografii
M. Bogucka Żt/cie codzienne w Gdańsk:;. Wick XVl-XVil, Warszawa 1967, s. 152-156, 209. Zob. także:
S. Bylina Maya, czary i kultur;! luiiouw w Polsce XV i XVI w., "Odrodzenie i Reformata w Polsce" XXXV: 1990,
s. 39-52.
^ Derganize Caieciusmus /Erstllcl! In secidzig Predigien at</!geiegt und erkiaret..., s. 20.
^ Wykład na Dziesięcioro Boże PrzikHzcuie, fol. As verso. Zob. także: Meyer, op.cit., s. 202-205.
7"MK1673,s. 11.
^ Iwanoyko, op.cit., s. 61; - Grzybkowska Zlofy wiek malarstwa gdańskiego..., s. 151 n.
67
sprzyjało szerzeniu się zabobonu. Wiara w upiory, tajemną moc czarownic
i znachorów, nie omijała tu nawet sfer wykształconych i była ulubionym
tematem towarzyskich konwersacji?'.
Wybór tego właśnie motywu jako ilustracji "brania imienia Bożego nada-
remno", nie mający analogii w tradycji ikonograficznej Dekalogu, wydaje się
wiązać z rozumieniem „czarowania" jako złamania najważniejszej przysięgi
- przysięgi chrztu, na co wyraźny nacisk położył w jednym ze swych kazań
katechizmowych Jan Arndt: „DiS ist eine schreckliche Suende / mit dem
Teuffel einen Pact machen / den Teuffel zum Gott annehmen / Gott ver-
laeugen / sein Tauffgeluebde brechen / Gott absagen / ais einem Feinde"??.
Przysięga „w dobrej wierze", przedstawiona na pierwszym planie, zyskała
dzięki temu jeszcze mocniejszy wyraz. To ją - jako wypełnienie boskiego
przykazania - ukazuje charakterystycznym gestem rąk siedzącemu z lewej
strony obrazu mężczyźnie anioł. Mężczyzna ów, największa za wszystkich
przedstawionych na obrazie postaci, ma ręce złożone do modlitwy, szeroko
otwarte oczy i skupioną, ale pogodną twarz. Uosabia on z pewnością wska-
zane przez Arndta „doskonałe ono wypełnienie tego wtorego przikazania",
którego każdy prawdziwy chrześcijanin dokonuje codziennie, „imię twoie,
o Święty Boże, czcząc, chwaląc, wyznawaiąc, święcąc, onemu się modląc,
a tobie za wszystkie dobrodzieystwa dziękuiąc, i ciebie wielbiąc"".
Katechetyczne
i społeczno-
-obyczajowe
treści
Dz;'es;'pr;'M
Przykazań
z Pruszcza
Gdańskiego
Będziesz dzień święty święcił (il.3)
Mały Katechizm tak oto wykłada to przykazanie: „Mamy się Pana Boga
bać / y onego miłować abyśmy Kazaniem y Słowem jego nie pogardzali: ale
żebyśmy je za święte mieli / radzi go słuchali y pilnie się go uczyli"?'*. Zgodnie
z tą wykładnią i - dodajmy - zgodnie z ikonograficzną tradycją, na obrazie
przedstawione zostało odprawiane w kościele nabożeństwo niedzielne
(niem. Pretńgigoffosdiensf). Słuchaczami kazania, wygłaszanego przez
samego Marcina Lutra, są mężczyźni i kobiety w uroczystych „strojach
kościelnych", w zależności od stanu stojący lub siedzący: na składanych
krzesełkach bądź w ustawionych pod ścianą stallach. Zebranej wokół
ambony gminie, jednolitej w posłuszeństwie boskiemu przykazaniu - przy
całym jej stanowym zróżnicowaniu i przy wyraźnie odmiennym stopniu
skupienia na przekazywanych przez kaznodzieję treściach, przeciwstawieni
zostali jawni „wzgardziciele Boga", oddający się poza murami miasta
niewyszukanym rozrywkom i grom towarzyskim przy wtórze „diabelskiej
muzyki". Motyw ten, znany także z Alegorii Pyc/iy w Muzeum Narodowym
w Gdańsku", wprowadzony został niewątpliwie, wbrew ikonografii
M. Bogucka Żt/cie codzienne w Gdańsk:;. Wick XVl-XVil, Warszawa 1967, s. 152-156, 209. Zob. także:
S. Bylina Maya, czary i kultur;! luiiouw w Polsce XV i XVI w., "Odrodzenie i Reformata w Polsce" XXXV: 1990,
s. 39-52.
^ Derganize Caieciusmus /Erstllcl! In secidzig Predigien at</!geiegt und erkiaret..., s. 20.
^ Wykład na Dziesięcioro Boże PrzikHzcuie, fol. As verso. Zob. także: Meyer, op.cit., s. 202-205.
7"MK1673,s. 11.
^ Iwanoyko, op.cit., s. 61; - Grzybkowska Zlofy wiek malarstwa gdańskiego..., s. 151 n.
67