DOI article:
Friedrich, Jacek: Grunwald i Krzyżacy w ilustracjach polskich czasopism dla dzieci i młodzieży w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.28102#0215
dowodzący bitwą Jagiełło, krzyżacki odwrót i wreszcie śmierć wielkiego mis-
trza osaczonego przez chłopską piechotę. Kulminację stanowi sugestywny kadr,
na którym Jagiełło stoi zadumany nad zwłokami Ulryka. Po tym ujęciu widzimy
jeszcze tylko Zbyszka i Maćka wracających po bitwie do rodzinnego Bogdańca.
Scena ze zwłokami wielkiego mistrza warta jest bliższej uwagi, stanowi
bowiem najsilniejszy chyba wizualny akcent całej tej obrazowej opowieści,
jednoznacznie wyrażając polski triumf i krzyżacką klęskę (il. 6). Nie jest też
z pewnością przypadkiem, że kadr ten rozpowszechniany był wówczas tak-
że w postaci karty pocztowej. Z perspektywy historii sztuki warto zauważyć,
że obraz ten, tak silnie wyeksponowany w piśmie dla dzieci, czerpie wyraźnie
z tradycji polskiej sztuki, w której chętnie ukazywano martwego Ulryka, czy
w ogóle martwych Krzyżaków, u stóp polskich zwycięzców23. W tym konkret-
nym kadrze widać bardzo wyraźną reminiscencję krakowskiego pomnika Grun-
waldzkiego autorstwa Antoniego Wiwulskiego, a także - choć już w mniejszym
zakresie - postaci martwego Krzyżaka z pierwszego planu grunwaldzkiej dio-
ramy Tadeusza Popiela i Zygmunta Rozwadowskiego.
Zakładając, że redakcja „Płomyczka” miała już wówczas do dyspozycji
całość filmowego materiału24, warto wskazać na pewne znamienne pomi-
nięcia: krzyżackie zbrodnie widzimy raczej poprzez ich skutki (dymy nad
Spychowem, martwą żonę Juranda, martwą Danusię) niż w bezpośrednim
oglądzie, a przecież w filmie pokazane są i takie sceny. Ponadto nie pokaza-
no młodym czytelnikom bodaj najbardziej sugestywnych obrazów, takich jak
apokaliptyczna niemal wizja wypełnionego szubienicami otoczenia zamku
w Szczytnie, pokazanie Krzyżaków „polujących” na Juranda, czy wresz-
cie - obraz szczególnie silnie zapadający w pamięć - oślepionego Juranda
23 Tendencja ta czytelna jest zwłaszcza w polskiej sztuce przed I wojną światową,
np. [w:] Po zwycięstwie grunwaldzkim Stanisława Kaczor-Batowskiego, Jagiełło z rycerstwem po
bitwie pod Grunwaldem Konstantego Górskiego. Jednak i w późniejszym okresie można spotkać
podobne ujęcia, nawet w publikacjach dla dzieci, czego przykładem jest ilustracja towarzysząca
opisowi bitwy grunwaldzkiej w kilkakrotnie wznawianej, obszernej antologii gawęd historycznych
Przez stulecia. Tu posługuję się drugim, rozszerzonym wydaniem Przez stulecia. Opowiadania
z historii Polski, zebr. i oprać. Stanisław Aleksandrzak i Marian Wadecki, Warszawa 1959, s. 125.
Żadne jednak ze znanych mi polskich ujęć tego motywu nie ukazuje rzezi krzyżackiej z takim
okrucieństwem, jak uczynił to sławny malarz czeski Alfons Mucha w obrazie z 1924 r. Po bitwie
pod Grunwaldem 1410. Koalicja północno słowiańska. Warto zauważyć, że przedstawioną przez
Muchę wizję rzezi interpretuje się również jako wizualny wyraz idei pacyfistycznych, zob.
Agnieszka Gąsior, Kunst und Weltfriedens. Alfons Muchas „Slawisches Epos” [w:] Gemeinsam
einsam. Die Slawische Idee nach dem Panslawismus („Osteuropa” 2009, 59, nr 12), s. 222.
24 Wszystko wskazuje na to, że istotnie w chwili, gdy redagowano ów jubileuszowy numer
„Płomyczka”, całość materiału zdjęciowego do filmu Forda musiała już być zamknięta, a więc
można przyjąć z wielkim prawdopodobieństwem, że zaprezentowany czytelnikom wybór
kadrów uwarunkowany był merytorycznie i nie wynikał z luk w materiale fotograficznym. Ofi-
cjalna premiera filmu odbyła się co prawda 2 września 1960 r., jednakże pierwszy pokaz pub-
liczny miał miejsce zapewne już 15 lipca, a 22 lipca był dniem tak zwanej oficjalnej prapremiery.
Zob. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/122230 (28.07.2011).
Grunwald
i Krzyżacy
w ilustracjach...
209
trza osaczonego przez chłopską piechotę. Kulminację stanowi sugestywny kadr,
na którym Jagiełło stoi zadumany nad zwłokami Ulryka. Po tym ujęciu widzimy
jeszcze tylko Zbyszka i Maćka wracających po bitwie do rodzinnego Bogdańca.
Scena ze zwłokami wielkiego mistrza warta jest bliższej uwagi, stanowi
bowiem najsilniejszy chyba wizualny akcent całej tej obrazowej opowieści,
jednoznacznie wyrażając polski triumf i krzyżacką klęskę (il. 6). Nie jest też
z pewnością przypadkiem, że kadr ten rozpowszechniany był wówczas tak-
że w postaci karty pocztowej. Z perspektywy historii sztuki warto zauważyć,
że obraz ten, tak silnie wyeksponowany w piśmie dla dzieci, czerpie wyraźnie
z tradycji polskiej sztuki, w której chętnie ukazywano martwego Ulryka, czy
w ogóle martwych Krzyżaków, u stóp polskich zwycięzców23. W tym konkret-
nym kadrze widać bardzo wyraźną reminiscencję krakowskiego pomnika Grun-
waldzkiego autorstwa Antoniego Wiwulskiego, a także - choć już w mniejszym
zakresie - postaci martwego Krzyżaka z pierwszego planu grunwaldzkiej dio-
ramy Tadeusza Popiela i Zygmunta Rozwadowskiego.
Zakładając, że redakcja „Płomyczka” miała już wówczas do dyspozycji
całość filmowego materiału24, warto wskazać na pewne znamienne pomi-
nięcia: krzyżackie zbrodnie widzimy raczej poprzez ich skutki (dymy nad
Spychowem, martwą żonę Juranda, martwą Danusię) niż w bezpośrednim
oglądzie, a przecież w filmie pokazane są i takie sceny. Ponadto nie pokaza-
no młodym czytelnikom bodaj najbardziej sugestywnych obrazów, takich jak
apokaliptyczna niemal wizja wypełnionego szubienicami otoczenia zamku
w Szczytnie, pokazanie Krzyżaków „polujących” na Juranda, czy wresz-
cie - obraz szczególnie silnie zapadający w pamięć - oślepionego Juranda
23 Tendencja ta czytelna jest zwłaszcza w polskiej sztuce przed I wojną światową,
np. [w:] Po zwycięstwie grunwaldzkim Stanisława Kaczor-Batowskiego, Jagiełło z rycerstwem po
bitwie pod Grunwaldem Konstantego Górskiego. Jednak i w późniejszym okresie można spotkać
podobne ujęcia, nawet w publikacjach dla dzieci, czego przykładem jest ilustracja towarzysząca
opisowi bitwy grunwaldzkiej w kilkakrotnie wznawianej, obszernej antologii gawęd historycznych
Przez stulecia. Tu posługuję się drugim, rozszerzonym wydaniem Przez stulecia. Opowiadania
z historii Polski, zebr. i oprać. Stanisław Aleksandrzak i Marian Wadecki, Warszawa 1959, s. 125.
Żadne jednak ze znanych mi polskich ujęć tego motywu nie ukazuje rzezi krzyżackiej z takim
okrucieństwem, jak uczynił to sławny malarz czeski Alfons Mucha w obrazie z 1924 r. Po bitwie
pod Grunwaldem 1410. Koalicja północno słowiańska. Warto zauważyć, że przedstawioną przez
Muchę wizję rzezi interpretuje się również jako wizualny wyraz idei pacyfistycznych, zob.
Agnieszka Gąsior, Kunst und Weltfriedens. Alfons Muchas „Slawisches Epos” [w:] Gemeinsam
einsam. Die Slawische Idee nach dem Panslawismus („Osteuropa” 2009, 59, nr 12), s. 222.
24 Wszystko wskazuje na to, że istotnie w chwili, gdy redagowano ów jubileuszowy numer
„Płomyczka”, całość materiału zdjęciowego do filmu Forda musiała już być zamknięta, a więc
można przyjąć z wielkim prawdopodobieństwem, że zaprezentowany czytelnikom wybór
kadrów uwarunkowany był merytorycznie i nie wynikał z luk w materiale fotograficznym. Ofi-
cjalna premiera filmu odbyła się co prawda 2 września 1960 r., jednakże pierwszy pokaz pub-
liczny miał miejsce zapewne już 15 lipca, a 22 lipca był dniem tak zwanej oficjalnej prapremiery.
Zob. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/122230 (28.07.2011).
Grunwald
i Krzyżacy
w ilustracjach...
209