DOI Artikel:
Barysenka, Volha: Polityka rosyjskiej Cerkwi prawosławnej wobec cudownych obrazów katolickiej proweniencji na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej w XIX w. na kilki przykładach
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.61185#0081
świętego Dymitra Rostowskiego52. Obecnie ikona nie cieszy się odrębnym kultem
i nie wyróżnia się szczególną czcią w porównaniu z innymi ikonami cerkiewnymi.
Podane przykłady łączy wyobrażenie Matki Bożej w dopuszczanym w Cerkwi
prawosławnym przedstawieniu Matki Bożej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii
lub do niego zbliżonym. W tym przypadku łatwo było przytoczyć legendę o pra-
wosławnym pochodzeniu ikony, dodać inskrypcje, jeśli były potrzebne, i wpro-
wadzić do kultu cerkiewnego.
Ciekawym przykładem są obrazy otoczone kultem, co najmniej lokalnym,
na których przedstawiono wizerunki zgodne z zasadami teologicznymi Koś-
cioła katolickiego. Najczęściej są to obrazy Najświętszej Panny Marii, której kult
w Rzeczypospolitej miał charakter ponadwyznaniowy - łączył prawosławnych,
katolików i unitów. Apoteozą Matki Bożej, Unii Kościelnej i dawnej Rzeczpo-
spolitej Mirosław P. Kruk nazwał ikonę Bramy Niebios, na której przedstawiono
w centrum Matkę Bożą w typie zbliżonym do Wniebowzięcia Marii z Bogiem
Ojcem, Chrystusem i Duchem Świętym pod postacią gołębicy. Pole środkowe
otaczają święci Kościoła powszechnego - katolickiego, unickiego oraz prawo-
sławnego. Przedstawienie Marii nawiązuje do ikonografii zachodniej, znanej
jako Madonna Apokaliptyczna53.
Ikonografie zachodnie Koronacji Marii, Wniebowzięcia Marii, Niepokala-
nego Poczęcia i Madonny Apokaliptycznej trafiały do Cerkwi unickiej za sprawą
Kościoła katolickiego i rozpowszechniły się w XVIII w. Wizerunki te nie były
akceptowane przez Cerkiew prawosławną w carskiej Rosji, aprobowano je jedy-
nie w przypadku, kiedy były czczone jako cudowne. Kilka z nich przetrwało
do dzisiaj w cerkwiach prawosławnych na Białorusi, np. wizerunki Matki Bożej
Tonowo-Słobodzkiej czy Krzywickiej.
Nazwa obrazu: Matka Boża Tonowo-Słobodzka (ił. 4), pochodzi od dwóch
wiosek - Tonowo i Słobodka w rejonie stołpcowskim obwodu mińskiego, między
którymi wzniesiono cerkiew unicką, a potem prawosławną. Ikona znajduje się
w cerkwi, można było ją zbadać wyłącznie wizualnie. Namalowano ją na płótnie
naklejonym na deskę. W niektórych miejscach widoczne są znaczące ubytki
warstwy malarskiej. Tło dookoła Matki Bożej i Dzieciątka zostało przema-
lowane. Jednak twarze, ręce i stopy Marii i Jezusa pozostały nienaruszone,
52 Ibidem. Warto zaznaczyć, że od lat siedemdziesiątych XIX w. w literaturze cerkiewnej częste
były wzmianki o tym, że ten czy inny obraz na Białorusi, na ogół Matki Bożej otoczony kultem
lokalnym, był ofiarowany do cerkwi przez św. Dymitra. Poświęcono temu artykuł oddany do druku,
zob. O/ibra Baa^uMupoBHa BopuceHKO, EenopyccKue nydomeopHbie UKOHbi Bozowamepu, censanubie
co cefimbiM djMumpueM PocmoecKUM (Tynmano) [w:] BommcbKa ίκοηα: docmducennx ma pecmae-
paujx. HayKoeuü 3ÓipnuK. BunycK 28. Mamepianu XXVIII Μνκηαροόηοϊ ηαγκοβοϊ κοηφερεηη,ϊϊ,
μ. JlypbK, 21-22 MOsmuH 2021 ροκγ. Ynoprifl. Τ. Oiiceeßa, G. KoBantnyK, JlyqbK 2021, s. 52-61.
53 Mirosław Piotr Kruk, Złoty Ołtarz wonnego kadzenia albo ikona Bramy Niebios (?) w oto-
czeniu świętych trzech obrządków - apoteoza Matki Bożej, apoteoza Unii kościełnej, apoteoza dawnej
Rzeczypospolitej [w:] Sztuka cerkiewna Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich. Materiały dyskusyjne,
red. Dominika Maria Macios, Magdalena Anna Piecyk, Maria Tsymbalista, Ostrawa-Warszawa
2020, s. 120-121.
Polityka
rosyjskiej
Cerkwi...
81
i nie wyróżnia się szczególną czcią w porównaniu z innymi ikonami cerkiewnymi.
Podane przykłady łączy wyobrażenie Matki Bożej w dopuszczanym w Cerkwi
prawosławnym przedstawieniu Matki Bożej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii
lub do niego zbliżonym. W tym przypadku łatwo było przytoczyć legendę o pra-
wosławnym pochodzeniu ikony, dodać inskrypcje, jeśli były potrzebne, i wpro-
wadzić do kultu cerkiewnego.
Ciekawym przykładem są obrazy otoczone kultem, co najmniej lokalnym,
na których przedstawiono wizerunki zgodne z zasadami teologicznymi Koś-
cioła katolickiego. Najczęściej są to obrazy Najświętszej Panny Marii, której kult
w Rzeczypospolitej miał charakter ponadwyznaniowy - łączył prawosławnych,
katolików i unitów. Apoteozą Matki Bożej, Unii Kościelnej i dawnej Rzeczpo-
spolitej Mirosław P. Kruk nazwał ikonę Bramy Niebios, na której przedstawiono
w centrum Matkę Bożą w typie zbliżonym do Wniebowzięcia Marii z Bogiem
Ojcem, Chrystusem i Duchem Świętym pod postacią gołębicy. Pole środkowe
otaczają święci Kościoła powszechnego - katolickiego, unickiego oraz prawo-
sławnego. Przedstawienie Marii nawiązuje do ikonografii zachodniej, znanej
jako Madonna Apokaliptyczna53.
Ikonografie zachodnie Koronacji Marii, Wniebowzięcia Marii, Niepokala-
nego Poczęcia i Madonny Apokaliptycznej trafiały do Cerkwi unickiej za sprawą
Kościoła katolickiego i rozpowszechniły się w XVIII w. Wizerunki te nie były
akceptowane przez Cerkiew prawosławną w carskiej Rosji, aprobowano je jedy-
nie w przypadku, kiedy były czczone jako cudowne. Kilka z nich przetrwało
do dzisiaj w cerkwiach prawosławnych na Białorusi, np. wizerunki Matki Bożej
Tonowo-Słobodzkiej czy Krzywickiej.
Nazwa obrazu: Matka Boża Tonowo-Słobodzka (ił. 4), pochodzi od dwóch
wiosek - Tonowo i Słobodka w rejonie stołpcowskim obwodu mińskiego, między
którymi wzniesiono cerkiew unicką, a potem prawosławną. Ikona znajduje się
w cerkwi, można było ją zbadać wyłącznie wizualnie. Namalowano ją na płótnie
naklejonym na deskę. W niektórych miejscach widoczne są znaczące ubytki
warstwy malarskiej. Tło dookoła Matki Bożej i Dzieciątka zostało przema-
lowane. Jednak twarze, ręce i stopy Marii i Jezusa pozostały nienaruszone,
52 Ibidem. Warto zaznaczyć, że od lat siedemdziesiątych XIX w. w literaturze cerkiewnej częste
były wzmianki o tym, że ten czy inny obraz na Białorusi, na ogół Matki Bożej otoczony kultem
lokalnym, był ofiarowany do cerkwi przez św. Dymitra. Poświęcono temu artykuł oddany do druku,
zob. O/ibra Baa^uMupoBHa BopuceHKO, EenopyccKue nydomeopHbie UKOHbi Bozowamepu, censanubie
co cefimbiM djMumpueM PocmoecKUM (Tynmano) [w:] BommcbKa ίκοηα: docmducennx ma pecmae-
paujx. HayKoeuü 3ÓipnuK. BunycK 28. Mamepianu XXVIII Μνκηαροόηοϊ ηαγκοβοϊ κοηφερεηη,ϊϊ,
μ. JlypbK, 21-22 MOsmuH 2021 ροκγ. Ynoprifl. Τ. Oiiceeßa, G. KoBantnyK, JlyqbK 2021, s. 52-61.
53 Mirosław Piotr Kruk, Złoty Ołtarz wonnego kadzenia albo ikona Bramy Niebios (?) w oto-
czeniu świętych trzech obrządków - apoteoza Matki Bożej, apoteoza Unii kościełnej, apoteoza dawnej
Rzeczypospolitej [w:] Sztuka cerkiewna Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich. Materiały dyskusyjne,
red. Dominika Maria Macios, Magdalena Anna Piecyk, Maria Tsymbalista, Ostrawa-Warszawa
2020, s. 120-121.
Polityka
rosyjskiej
Cerkwi...
81