DOI Artikel:
Próchniak, Daniel: Wczesnochrześcijański kościół Surb Połos-Petros w Zovuni w Armenii: Problem genezy kościoła w typie sali kopułowej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27406#0216
214
DANIEL PRÓCHNIAK
Z okresu wczesnochrześcijańskiego przetrwały w Zovuni trzy kościoły jed-
nonawowe: mały kościół zwany „Tukhmanuk”, kościół św. Vardana z przyle-
gającym doń mauzoleum, i duży kościół Surb Połos-Petros (św. Pawła i Pio-
tra)3. W drugiej połowie lat 60. XX w. budowle te zostały poddane bada-
niom archeologiczno-architektonicznym, rezultaty których opublikował
A. Sahinian4 5.
I. KOŚCIÓŁ ZWANY „TUKHMANUK”
Budowla ta nie jest wzmiankowana w żadnym źródle pisanym, nie ma też
pełnego opracowania naukowego. Pobieżny opis wraz z jedną fotografią
przedstawił jedynie Sahiniank Kilka zdań poświęcił budowli także P. Cuneo,
publikując przy tym plan i wyjaśniając częściowo nazwę6. Kościół wzniesio-
ny został na planie wydłużonego prostokąta z absydą ukrytą - zgodnie z ar-
meńską tradycją - w grubości muru (il. 1, 2)7. Do sklepionego kolebką
3 A. K h a t c h a t r i a n, Architecture arménienne du IVe au VIe siècle, Paris 1971,
s. 37.
4 A. S a h i n i a n, Nouveaux matériaux concernants l'architecture arménienne du haut
Moyen Age, „Revue des Etudes Arméniennes”, Nouvelle Série (dalej cyt. REArm.N.S.),
4(1967), s. 193-202.
5 Tamże, s. 194.
6 P. C u n e o, Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma 1988,
s. 166. W dosłownym tłumaczeniu „Tukhmanuk” znaczy „młodzieniec o ciemnych włosach”
(„giovane dai capelli scuri”). Cuneo nie wyjaśnia jednak, dlaczego i kiedy określenie to
zaczęto łączyć z kościołem.
7 Zdecydowana większość spośród kilkudziesięciu wczesnochrześcijańskich kościołów
jednonawowych ma absydy ukryte, obudowane betonowym masywem muru. Obiekty z absy-
dami występującymi poza prostokątny obrys korpusu należą do wyjątków (Verisen, Dzrvez,
Lusakert, Sołagavank, Dżardżaris); P. C u n e o. Le basiliche paleocristiane armene, w: Corsi
di cultura sull'arte ravennate e bizantina” (dalej cyt. CARB), 20, Ravenna 1973, s. 218-222,
nr 1, 6, 19, 21, 35. Absydy ukryte w masywie muru stosowano, chociaż z różną częstotliwo-
ścią, we wszystkich regionach chrześcijańskiego Bliskiego Wschodu. Na temat typów i roz-
przestrzenienia tego rozwiązania zob.: Ch. D e 1 v o y e. Etudes d’architecture paléochré-
tienne et byzantine (II), „Byzantion” 32(1962), s. 489-502. Ukrycie absydy tłumaczone jest na
dwa zasadniczo sposoby. J. Lassus (Sanctuaires chrétiens de Syrie, Paris 1947, s. 65) w odnie-
sieniu do kościołów syryjskich uważa ten typ absydy za pochodną wcześniejszej tradycji helle-
nistycznej, niechętnie stosującej linie krzywe. B. Bagatti (L'église de la Gentilité en Palestine,
Jérusalem 1968, s. 169-171) w odniesieniu do Palestyny widzi uzasadnienie tego rozwiązania
w zabezpieczeniu antysejsmicznym najważniejszej części kościoła. W przypadku Armenii wzglę-
dy estetyczne, na które powołuje się Lassus, nie mogą być brane pod uwagę. Mimo licznych
kontaktów z kręgiem hellenistyczno-rzymskim, inspiracje, zwłaszcza architektoniczne, napły-
DANIEL PRÓCHNIAK
Z okresu wczesnochrześcijańskiego przetrwały w Zovuni trzy kościoły jed-
nonawowe: mały kościół zwany „Tukhmanuk”, kościół św. Vardana z przyle-
gającym doń mauzoleum, i duży kościół Surb Połos-Petros (św. Pawła i Pio-
tra)3. W drugiej połowie lat 60. XX w. budowle te zostały poddane bada-
niom archeologiczno-architektonicznym, rezultaty których opublikował
A. Sahinian4 5.
I. KOŚCIÓŁ ZWANY „TUKHMANUK”
Budowla ta nie jest wzmiankowana w żadnym źródle pisanym, nie ma też
pełnego opracowania naukowego. Pobieżny opis wraz z jedną fotografią
przedstawił jedynie Sahiniank Kilka zdań poświęcił budowli także P. Cuneo,
publikując przy tym plan i wyjaśniając częściowo nazwę6. Kościół wzniesio-
ny został na planie wydłużonego prostokąta z absydą ukrytą - zgodnie z ar-
meńską tradycją - w grubości muru (il. 1, 2)7. Do sklepionego kolebką
3 A. K h a t c h a t r i a n, Architecture arménienne du IVe au VIe siècle, Paris 1971,
s. 37.
4 A. S a h i n i a n, Nouveaux matériaux concernants l'architecture arménienne du haut
Moyen Age, „Revue des Etudes Arméniennes”, Nouvelle Série (dalej cyt. REArm.N.S.),
4(1967), s. 193-202.
5 Tamże, s. 194.
6 P. C u n e o, Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma 1988,
s. 166. W dosłownym tłumaczeniu „Tukhmanuk” znaczy „młodzieniec o ciemnych włosach”
(„giovane dai capelli scuri”). Cuneo nie wyjaśnia jednak, dlaczego i kiedy określenie to
zaczęto łączyć z kościołem.
7 Zdecydowana większość spośród kilkudziesięciu wczesnochrześcijańskich kościołów
jednonawowych ma absydy ukryte, obudowane betonowym masywem muru. Obiekty z absy-
dami występującymi poza prostokątny obrys korpusu należą do wyjątków (Verisen, Dzrvez,
Lusakert, Sołagavank, Dżardżaris); P. C u n e o. Le basiliche paleocristiane armene, w: Corsi
di cultura sull'arte ravennate e bizantina” (dalej cyt. CARB), 20, Ravenna 1973, s. 218-222,
nr 1, 6, 19, 21, 35. Absydy ukryte w masywie muru stosowano, chociaż z różną częstotliwo-
ścią, we wszystkich regionach chrześcijańskiego Bliskiego Wschodu. Na temat typów i roz-
przestrzenienia tego rozwiązania zob.: Ch. D e 1 v o y e. Etudes d’architecture paléochré-
tienne et byzantine (II), „Byzantion” 32(1962), s. 489-502. Ukrycie absydy tłumaczone jest na
dwa zasadniczo sposoby. J. Lassus (Sanctuaires chrétiens de Syrie, Paris 1947, s. 65) w odnie-
sieniu do kościołów syryjskich uważa ten typ absydy za pochodną wcześniejszej tradycji helle-
nistycznej, niechętnie stosującej linie krzywe. B. Bagatti (L'église de la Gentilité en Palestine,
Jérusalem 1968, s. 169-171) w odniesieniu do Palestyny widzi uzasadnienie tego rozwiązania
w zabezpieczeniu antysejsmicznym najważniejszej części kościoła. W przypadku Armenii wzglę-
dy estetyczne, na które powołuje się Lassus, nie mogą być brane pod uwagę. Mimo licznych
kontaktów z kręgiem hellenistyczno-rzymskim, inspiracje, zwłaszcza architektoniczne, napły-