DOI Heft:
I. Rozprawy
DOI Artikel:Rzepińska, Maria: Osobliwe charty Sigismonda Malatesty: próba interpretacji fresku Piera della Francesca w Rimini
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13397#0029
OSOBLIWE CHARTY SIGISMONDA MALATESTY 23
ficzny: lew, byk, pies, ibis, pawian, krokodyl itd. Nas interesuje tu przede wszystkim interpretacja em-
blematu psa.
Posiada on kilka różnych znaczeń, związanych z kastami kapłańskimi, ale zascdniczy i stały jest związek
z Anubisem i Hermesem, z obrzędami pogrzebowymi i sądem po śmierci. Tekst Horapolla utwierdza
egiptologów w mniemaniu, że ideogram leżącego psa związany jest ze śmiercią. Echa tej interpretacji
znajduje się również w tekście Plutarcha o Izydzie i Ozyrysie, w pismach Porfiriusza, Jamblicha i Klemensa
Aleksandryjskiego. Egzcgcza w ogólnym zarysie jest wszędzie podobna, wywodząca się z półreligijnej
półnaukowej kosmologii chaldcjsko-egipsko-greckiej76.
Nie wiemy, jakimi kopiami czy komentarzami do Horapolla rozporządzali humaniści połowy XV
wieku. Tekst był na pewno przepisywany i uzupełniany wielokrotnie. Włączono do niego fragmenty
innych pisarzy, także chrześcijańskich, powołujących się na egipską symbolikę kosmiczną. Tu znów na-
trafiamy na skojarzenie emblcmatyki psa z prastarym mitem solarnym i lunarnym, z mitem wedyjskich
Asvin i greckich Bliźniąt. Tekst na ten temat znajdziemy u Klemensa Aleksandryjskiego. Oto jego brzmie-
nie łacińskie: Atque duo quidem canes sunt symbola duorum hemisferiorum, ut quae circumeant et custodiant: accipi-
ter vero, solis; est enim igneis, et qui vint habet interimendi j...J Ibin autem, lunae; umbrosa nigris, lucida albis
plumis assimilant. Sunt autem, qui volunt quidem tropicos significari a canibus, qui custodiunt et instar janitorum
observant accessum solis ad austrum et septentrionem; aequinoctialem autem, qui est altus et perustus, significat acci-
piter, sicut ibis obliquum seu signiferum77.
Na tej egzegezie symbolicznej w połączeniu z egzegezą Horapolla wzoruje się częściowo pisarz XVI-
wieczny Piero Valcriano Bolzano w swym eklektycznym dziele pt. Hieroglyphica, sive de sacris Aegyptio-
rum aliarumque gentium literis Commentari, wyd. w Bazylei w 1575 r. Publikacja ta jest bardzo cenna dla na-
szych rozważań, gdyż autor podaje spis źródeł, z których zaczerpnął swoje interpretacje. Figuruje tam Her-
mes Trismegistos, Zoroaster, Horapollo, Plutarch, Jamblich, Aratus, Juliusz Firmicus, Sw. Augustyn i in.
Jest to więc jakby podsumowanie czy przekrój owej półreligijnej półnaukowej kosmologii, która przeni-
kać musiała umysły humanistów XV wieku, znajdując też swe odbicie w sztuce. Była to wspólna spuścizna
zbierająca w sobie dawne i różnorodne tradycje wschodnio-helleńsko-egipsko-chrzcścijańskic. Piero
Valcriano (będący zresztą jezuitą) w rozdziale swego dzieła zatytułowanym De Us quae per canem signifi-
cantur ex sacris Aegyptium litteris podaje znane nam już interpretacje psa: jako znaku Anubisa, jako stróża
zmarłych, jako profetę, znawcę ksiąg tajemnych związanego z Hermesem, jako stróża wiary, symbolu
wierności i przyjaźni, dzielności żołnierskiej, wreszcie jako philosophia commuuicata, przy czym zaznacza
wymienność psa i węża w symbolice mitologicznej, co przywodzi na myśl kaduceusz Hermesa z parą
antytetycznych węży.
Osobny akapit zajmuje interpretacja zatytułowana Orizon, pokrewna zarówno mitowi Ozyrysa i Anu-
bisa, jak symbolice Gemini. Tekst ten brzmi: Sed enim super Anubi Plutarchus longe eruditus reperscrutatus,
remotiora disciplinaru penetralia recludit> ac terminatorem, in sphaera circulum per Anubin infabulis, per canem in-
scriptione sacra et hieroglyphica significari tradit: quippe qui Nephtyn apud Aegyptios inferius hemisphaeriu esse
contendit: Isin vero superius: lucidum hoc et diurnu, obscurum illud et nocturnum: utriusque vero participem Anu-
bin qui et interdiu et noctu visu pariter fruat. Bandem enim vim apud Aegyptios Anubis habet, qua apud Graecos
Hécate cui super a et inferna dedicarunt78.
W świetle tych tekstów dwa leżące psy, biały i czarny, jako zastępczy znak Gemini, nocy i dnia, świa-
tła i ciemności, dobra i zła, życia i śmierci — staje się całkowicie zrozumiały. Do dziś we włoskich kalen-
darzach astrologicznych konstelacja Bliźniąt oznaczana jest przez dwie figurki: białą i czarną. Symbolika
bieli i czerni jest symboliką archetypiczną, znaną we wszystkich kulturach i epokach.
Konstelacja Gemini stanowi wedle astrologii domicilium planety Hermes-Merkury, pies zaś jest ró-
wnież atrybutem Hermesa, przewodnika zmarłych i patrona wiedzy tajemnej — philosophia occulta.
Nauka Plethona, którego wielbicielem był Pandolfo Malatesta, wywodziła się częściowo z filozofii
Platona, częściowo z Wyroczni chaldejskich, pism nieznanego autora o zabarwieniu gnostycznym i mistycz-
76 Por. wstęp F. S bor donc do Hori Apollinis Hieroglyphicae; Hopfner, Fontes Historiae... ; Plutarch, Uber Isis und Osiris,
Prag 1940 (tekst grecki i przekład niemiecki Th. Hopfner), s. 7, 13, 163.
77 Clementis Alexandrini Stromatum liber quintus, cap. VII (Patrologia Graeca, tomus IX, J.P. Mignę, 1857), s. 70—71.
78 Hieroglyphica sive de sacris Aegyptiorum, aliarumque gentium litteris Commentarii, Joannis Pieri Valeriani Bolzanii Bellu-
nensis, Basileae 1575, s. 38—41.
ficzny: lew, byk, pies, ibis, pawian, krokodyl itd. Nas interesuje tu przede wszystkim interpretacja em-
blematu psa.
Posiada on kilka różnych znaczeń, związanych z kastami kapłańskimi, ale zascdniczy i stały jest związek
z Anubisem i Hermesem, z obrzędami pogrzebowymi i sądem po śmierci. Tekst Horapolla utwierdza
egiptologów w mniemaniu, że ideogram leżącego psa związany jest ze śmiercią. Echa tej interpretacji
znajduje się również w tekście Plutarcha o Izydzie i Ozyrysie, w pismach Porfiriusza, Jamblicha i Klemensa
Aleksandryjskiego. Egzcgcza w ogólnym zarysie jest wszędzie podobna, wywodząca się z półreligijnej
półnaukowej kosmologii chaldcjsko-egipsko-greckiej76.
Nie wiemy, jakimi kopiami czy komentarzami do Horapolla rozporządzali humaniści połowy XV
wieku. Tekst był na pewno przepisywany i uzupełniany wielokrotnie. Włączono do niego fragmenty
innych pisarzy, także chrześcijańskich, powołujących się na egipską symbolikę kosmiczną. Tu znów na-
trafiamy na skojarzenie emblcmatyki psa z prastarym mitem solarnym i lunarnym, z mitem wedyjskich
Asvin i greckich Bliźniąt. Tekst na ten temat znajdziemy u Klemensa Aleksandryjskiego. Oto jego brzmie-
nie łacińskie: Atque duo quidem canes sunt symbola duorum hemisferiorum, ut quae circumeant et custodiant: accipi-
ter vero, solis; est enim igneis, et qui vint habet interimendi j...J Ibin autem, lunae; umbrosa nigris, lucida albis
plumis assimilant. Sunt autem, qui volunt quidem tropicos significari a canibus, qui custodiunt et instar janitorum
observant accessum solis ad austrum et septentrionem; aequinoctialem autem, qui est altus et perustus, significat acci-
piter, sicut ibis obliquum seu signiferum77.
Na tej egzegezie symbolicznej w połączeniu z egzegezą Horapolla wzoruje się częściowo pisarz XVI-
wieczny Piero Valcriano Bolzano w swym eklektycznym dziele pt. Hieroglyphica, sive de sacris Aegyptio-
rum aliarumque gentium literis Commentari, wyd. w Bazylei w 1575 r. Publikacja ta jest bardzo cenna dla na-
szych rozważań, gdyż autor podaje spis źródeł, z których zaczerpnął swoje interpretacje. Figuruje tam Her-
mes Trismegistos, Zoroaster, Horapollo, Plutarch, Jamblich, Aratus, Juliusz Firmicus, Sw. Augustyn i in.
Jest to więc jakby podsumowanie czy przekrój owej półreligijnej półnaukowej kosmologii, która przeni-
kać musiała umysły humanistów XV wieku, znajdując też swe odbicie w sztuce. Była to wspólna spuścizna
zbierająca w sobie dawne i różnorodne tradycje wschodnio-helleńsko-egipsko-chrzcścijańskic. Piero
Valcriano (będący zresztą jezuitą) w rozdziale swego dzieła zatytułowanym De Us quae per canem signifi-
cantur ex sacris Aegyptium litteris podaje znane nam już interpretacje psa: jako znaku Anubisa, jako stróża
zmarłych, jako profetę, znawcę ksiąg tajemnych związanego z Hermesem, jako stróża wiary, symbolu
wierności i przyjaźni, dzielności żołnierskiej, wreszcie jako philosophia commuuicata, przy czym zaznacza
wymienność psa i węża w symbolice mitologicznej, co przywodzi na myśl kaduceusz Hermesa z parą
antytetycznych węży.
Osobny akapit zajmuje interpretacja zatytułowana Orizon, pokrewna zarówno mitowi Ozyrysa i Anu-
bisa, jak symbolice Gemini. Tekst ten brzmi: Sed enim super Anubi Plutarchus longe eruditus reperscrutatus,
remotiora disciplinaru penetralia recludit> ac terminatorem, in sphaera circulum per Anubin infabulis, per canem in-
scriptione sacra et hieroglyphica significari tradit: quippe qui Nephtyn apud Aegyptios inferius hemisphaeriu esse
contendit: Isin vero superius: lucidum hoc et diurnu, obscurum illud et nocturnum: utriusque vero participem Anu-
bin qui et interdiu et noctu visu pariter fruat. Bandem enim vim apud Aegyptios Anubis habet, qua apud Graecos
Hécate cui super a et inferna dedicarunt78.
W świetle tych tekstów dwa leżące psy, biały i czarny, jako zastępczy znak Gemini, nocy i dnia, świa-
tła i ciemności, dobra i zła, życia i śmierci — staje się całkowicie zrozumiały. Do dziś we włoskich kalen-
darzach astrologicznych konstelacja Bliźniąt oznaczana jest przez dwie figurki: białą i czarną. Symbolika
bieli i czerni jest symboliką archetypiczną, znaną we wszystkich kulturach i epokach.
Konstelacja Gemini stanowi wedle astrologii domicilium planety Hermes-Merkury, pies zaś jest ró-
wnież atrybutem Hermesa, przewodnika zmarłych i patrona wiedzy tajemnej — philosophia occulta.
Nauka Plethona, którego wielbicielem był Pandolfo Malatesta, wywodziła się częściowo z filozofii
Platona, częściowo z Wyroczni chaldejskich, pism nieznanego autora o zabarwieniu gnostycznym i mistycz-
76 Por. wstęp F. S bor donc do Hori Apollinis Hieroglyphicae; Hopfner, Fontes Historiae... ; Plutarch, Uber Isis und Osiris,
Prag 1940 (tekst grecki i przekład niemiecki Th. Hopfner), s. 7, 13, 163.
77 Clementis Alexandrini Stromatum liber quintus, cap. VII (Patrologia Graeca, tomus IX, J.P. Mignę, 1857), s. 70—71.
78 Hieroglyphica sive de sacris Aegyptiorum, aliarumque gentium litteris Commentarii, Joannis Pieri Valeriani Bolzanii Bellu-
nensis, Basileae 1575, s. 38—41.