DOI issue:
II: Z zagadnień historii sztuki
DOI article:Smulikowska, Ewa: Ozdoby obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej jako zespół zabytkowy
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14269#0186
180
EWA SMULIKOWSKA
złota, ani wspaniałość srebra, ani też blask różnorodnych drogocennych kamieni"4. Opuszczając Bełz,
Władysław Opolczyk „wymieniony czcigodny i cudowny obraz, wraz z innymi ikonami najbardziej
ozdobnymi, malowanymi sposobem greckim i mieniącymi się różnymi barwami złożył na specjalnie
przystrojonym wozie, nakrytym białym baldachimem [namiotem]"5. Następnie, jak powiada tekst, po
przewiezieniu obrazu na Śląsk, czy też w drodze do niego, Opolczyk ofiarował go na Jasną Górę6.
Nawet podchodząc z największą ostrożnością do tekstu Translacio Tabule i przytoczonej w nim legendy
obrazu stwierdzić można ponad wszelką wątpliwość, że już z jego niejako „prehistorycznym" okresem
wiąże się tradycja drogocennej oprawy (stanowiącej niemały walor w oczach współczesnych), sięgająca
co najmniej XIV w., ugruntowana zaś ostatecznie w pierwszej połowie XV w. Czy była to oprawa nadająca
wizerunkowi charak er wschodniej ikony, tzw. basma, zbliżona do tych, jakich pewna liczba zachowała się do
naszych czasów?7 Na pytanie to mogą udzielić odpowiedzi jedynie ciągle aktualne badania nad przeszłością sa-
mego obrazu, dotyczące ostatecznego ustalenia jego proweniencji wschodnio- czy też zachodnioeuropejskiej8.
Gdyby przyjąć, zgodnie z Translacio Tabule, wschodnie pochodzenie obrazu, można by, na podstawie
kilku wskazówek zawartych w tekście, pokusić się także o odtworzenie ówczesnego charakteru samej
oprawy. Składałaby się ona wówczas z blach złotych od frontu lub raczej srebrnych, złoconych, ozdobio-
nych zapewne, na co wskazują zachowane do dziś przykłady, ornamentem o motywach zwojów roślin-
nych, a ponad o wysadzanych, jak nadmienia tekst, szlachetnymi, czy też półszlachetnymi kamieniami.
Odwrocie obrazu pokrywać mogły blachy srebrne, zapewne również ornamentowane. Oczywiście, pier-
wo na oprawa obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej mogła być, jak chce źródło, nieporównanie boga'sza
od innych, znanych nam, dzięki okrywającym ją klejnotom. Można jednak sądzić z dużą dozą prawdo-
podobieństwa, że i wówczas składałyby się na nią ozdobione ornamentami blachy, zakrywające tło ponad
postaciami, oraz diademy, nałożone na wypukłe nimby. Odkryte natomiast pozostawałyby nie tylko twarze
i ręce, ale również szaty Marii Panny oraz Dzieciątka. Za rzeczywistym istnieniem jakichś ozdób, przy-
twierdzonych do obrazu jeszcze przed pierwszą konserwacją z lat trzydziestych XV w.9, przemawiają
odkryte w czasie ostatniej konserwacji przez profesora Kozłowskiego liczne ślady po gwoździach, znajdu-
jące się pod płótnem i warstwą XV-wiecznego malowidła10. Ozdobna i wysadzana drogimi kamieniami
mogła być także pierwotna rama obrazu, o której wyglądzie jednak nie da się nic powiedzieć.
Z kolei termin „imago diademata", użyty w tekście Translacio11, należy niewątpliwie rozumieć jako
ozdobienie obrazu nimbami — stanowiącymi symbol władzy imperialnej12, a nie dosłownie koronami,
gdyż tymi ostatnimi poczęto zdobić obrazy na większą skalę dopiero od XVI w.
Wydaje się prawdopodobne, że z takimi ozdobami, jakie zastał Opolczyk, lub niewiele wzbogaconymi
obraz przetrwał do łupieżczego napadu obrazoburczegp w 1430 г.13, który spowodował jego zniszczenie,
a następnie pierwszą konserwację, stanowiącą do dziś skomplikowaną zagadkę dla badaczy14.
4 Ibid., s. 201.
5 Ibid., s. 202—203.
6 Ibid.
7 Jako przykład takiej oprawy obrazu może służyć jedna z ikon z Ohridu pochodząca z początku XIV w., czy też nieco
późniejsze ikony Hodegetrii smoleńskiej z XIV i XV w., przechowywane w Muzeum Trctiakowskim w Moskwie. Ten sam
ozdobny charakter mają również niektóre oprawy średniowiecznych ksiąg liturgicznych, zawierających relikwie. Patrz: B. Przy-
byszewski, Złoty dom królestwa, Warszawa 1968, Rex Polonorum Reginae Omnium [Srebrne blachy częstochowskie), s. 102, tamże
ważniejsza literatura przedmiotu.
8 Ostatnio do koncepcji włoskiej (via Węgry) proweniencji obrazu przychyliła się dr Ewa Snieżyńska-Stolct w referacie Obraz
Matki Boskiej Częstochowskiej, wygłoszonym na posiedzeniu Komisji Teorii i Historii Sztuki PAN, Oddziału w Krakowie, w dniu
28 X 1971, [w:] Folia Historiae Artium, t. 8/9: 1973, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji PAN, Oddz. w Krakowie (w druku).
9 J. Długosz, Historia Polski, cd. i tłum. K. Macherzyńskiego, Kraków 1869, s. 369—370.
10 R. Kozłowski, Tajemnica obrazu jasnogórskiego, Sprawozdania PAU, t. 53: 1952 z. 5, s. 333; tenże, Tajemnica Czarnej
Madonny, Polska, 1971, nr 7 (203), s. 24—25, 32b—33. W artykule tym autor potwierdził wyniki swoich badań konserwator-
skich ogłoszone w 1952 г.; tenże, Historia obrazu jasnogórskiego w świetle badań technologicznych i artystyczno-formalnych, Rocz-
niki Humanistyczne KUL, t. 20: 1972 z. 5, s. 25—26 i ptzyp. 69, oraz s. 31—32.
11 Translacio...
12 A. Gieysztor, „Non habemus caesarem nisi regem" Korona zamknięta królów polskich w końcu XV wieku i w wieku XVI,
[w:] Muzeum i twórca, Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr. Stanisława Lorentza, Warszawa 1969, s. 288.
13 Długosz, Historia..., s. 369—370; P. Risinius, Historia pulchra et stupendis miraculis referte imaginis Mariae, Kraków 1523,
s. 21 (nie łiczbowana); tenże, Historyja o obrazie w Częstochowie Panny Maryjeji o cudach tej wielebnej tablice, Kraków, [ok. r. 1568].
14 Patrz: Z. Rozanow, Analiza dotychczasowych badań artystyczno-Jormalnych nad obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej,
Rocznik Hist. Sztuki, t. 10, s. 165—178.
EWA SMULIKOWSKA
złota, ani wspaniałość srebra, ani też blask różnorodnych drogocennych kamieni"4. Opuszczając Bełz,
Władysław Opolczyk „wymieniony czcigodny i cudowny obraz, wraz z innymi ikonami najbardziej
ozdobnymi, malowanymi sposobem greckim i mieniącymi się różnymi barwami złożył na specjalnie
przystrojonym wozie, nakrytym białym baldachimem [namiotem]"5. Następnie, jak powiada tekst, po
przewiezieniu obrazu na Śląsk, czy też w drodze do niego, Opolczyk ofiarował go na Jasną Górę6.
Nawet podchodząc z największą ostrożnością do tekstu Translacio Tabule i przytoczonej w nim legendy
obrazu stwierdzić można ponad wszelką wątpliwość, że już z jego niejako „prehistorycznym" okresem
wiąże się tradycja drogocennej oprawy (stanowiącej niemały walor w oczach współczesnych), sięgająca
co najmniej XIV w., ugruntowana zaś ostatecznie w pierwszej połowie XV w. Czy była to oprawa nadająca
wizerunkowi charak er wschodniej ikony, tzw. basma, zbliżona do tych, jakich pewna liczba zachowała się do
naszych czasów?7 Na pytanie to mogą udzielić odpowiedzi jedynie ciągle aktualne badania nad przeszłością sa-
mego obrazu, dotyczące ostatecznego ustalenia jego proweniencji wschodnio- czy też zachodnioeuropejskiej8.
Gdyby przyjąć, zgodnie z Translacio Tabule, wschodnie pochodzenie obrazu, można by, na podstawie
kilku wskazówek zawartych w tekście, pokusić się także o odtworzenie ówczesnego charakteru samej
oprawy. Składałaby się ona wówczas z blach złotych od frontu lub raczej srebrnych, złoconych, ozdobio-
nych zapewne, na co wskazują zachowane do dziś przykłady, ornamentem o motywach zwojów roślin-
nych, a ponad o wysadzanych, jak nadmienia tekst, szlachetnymi, czy też półszlachetnymi kamieniami.
Odwrocie obrazu pokrywać mogły blachy srebrne, zapewne również ornamentowane. Oczywiście, pier-
wo na oprawa obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej mogła być, jak chce źródło, nieporównanie boga'sza
od innych, znanych nam, dzięki okrywającym ją klejnotom. Można jednak sądzić z dużą dozą prawdo-
podobieństwa, że i wówczas składałyby się na nią ozdobione ornamentami blachy, zakrywające tło ponad
postaciami, oraz diademy, nałożone na wypukłe nimby. Odkryte natomiast pozostawałyby nie tylko twarze
i ręce, ale również szaty Marii Panny oraz Dzieciątka. Za rzeczywistym istnieniem jakichś ozdób, przy-
twierdzonych do obrazu jeszcze przed pierwszą konserwacją z lat trzydziestych XV w.9, przemawiają
odkryte w czasie ostatniej konserwacji przez profesora Kozłowskiego liczne ślady po gwoździach, znajdu-
jące się pod płótnem i warstwą XV-wiecznego malowidła10. Ozdobna i wysadzana drogimi kamieniami
mogła być także pierwotna rama obrazu, o której wyglądzie jednak nie da się nic powiedzieć.
Z kolei termin „imago diademata", użyty w tekście Translacio11, należy niewątpliwie rozumieć jako
ozdobienie obrazu nimbami — stanowiącymi symbol władzy imperialnej12, a nie dosłownie koronami,
gdyż tymi ostatnimi poczęto zdobić obrazy na większą skalę dopiero od XVI w.
Wydaje się prawdopodobne, że z takimi ozdobami, jakie zastał Opolczyk, lub niewiele wzbogaconymi
obraz przetrwał do łupieżczego napadu obrazoburczegp w 1430 г.13, który spowodował jego zniszczenie,
a następnie pierwszą konserwację, stanowiącą do dziś skomplikowaną zagadkę dla badaczy14.
4 Ibid., s. 201.
5 Ibid., s. 202—203.
6 Ibid.
7 Jako przykład takiej oprawy obrazu może służyć jedna z ikon z Ohridu pochodząca z początku XIV w., czy też nieco
późniejsze ikony Hodegetrii smoleńskiej z XIV i XV w., przechowywane w Muzeum Trctiakowskim w Moskwie. Ten sam
ozdobny charakter mają również niektóre oprawy średniowiecznych ksiąg liturgicznych, zawierających relikwie. Patrz: B. Przy-
byszewski, Złoty dom królestwa, Warszawa 1968, Rex Polonorum Reginae Omnium [Srebrne blachy częstochowskie), s. 102, tamże
ważniejsza literatura przedmiotu.
8 Ostatnio do koncepcji włoskiej (via Węgry) proweniencji obrazu przychyliła się dr Ewa Snieżyńska-Stolct w referacie Obraz
Matki Boskiej Częstochowskiej, wygłoszonym na posiedzeniu Komisji Teorii i Historii Sztuki PAN, Oddziału w Krakowie, w dniu
28 X 1971, [w:] Folia Historiae Artium, t. 8/9: 1973, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji PAN, Oddz. w Krakowie (w druku).
9 J. Długosz, Historia Polski, cd. i tłum. K. Macherzyńskiego, Kraków 1869, s. 369—370.
10 R. Kozłowski, Tajemnica obrazu jasnogórskiego, Sprawozdania PAU, t. 53: 1952 z. 5, s. 333; tenże, Tajemnica Czarnej
Madonny, Polska, 1971, nr 7 (203), s. 24—25, 32b—33. W artykule tym autor potwierdził wyniki swoich badań konserwator-
skich ogłoszone w 1952 г.; tenże, Historia obrazu jasnogórskiego w świetle badań technologicznych i artystyczno-formalnych, Rocz-
niki Humanistyczne KUL, t. 20: 1972 z. 5, s. 25—26 i ptzyp. 69, oraz s. 31—32.
11 Translacio...
12 A. Gieysztor, „Non habemus caesarem nisi regem" Korona zamknięta królów polskich w końcu XV wieku i w wieku XVI,
[w:] Muzeum i twórca, Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr. Stanisława Lorentza, Warszawa 1969, s. 288.
13 Długosz, Historia..., s. 369—370; P. Risinius, Historia pulchra et stupendis miraculis referte imaginis Mariae, Kraków 1523,
s. 21 (nie łiczbowana); tenże, Historyja o obrazie w Częstochowie Panny Maryjeji o cudach tej wielebnej tablice, Kraków, [ok. r. 1568].
14 Patrz: Z. Rozanow, Analiza dotychczasowych badań artystyczno-Jormalnych nad obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej,
Rocznik Hist. Sztuki, t. 10, s. 165—178.