DOI article:
Jurkowlaniec, Tadeusz: Nagrobki przedromańskie i romańskie w Polsce
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14268#0022
20
II — nad grobami obu władców i cesarzowej Giseli wzniesiono
strukturę murowaną z kamienia41. Odległość górnej powierzchni
monumentu do poziomu współczesnej mu posadzki wynosiła
ok. 25 cm42.
Przytoczony przykład początków kształtowania się nekropoli
władców salickich w Spirze, jakkolwiek późniejszy, wykazuje
pewne podobieństwa z reliktami odkrytymi w nawie głównej
katedry poznańskiej.
Wśród płyt nagrobnych najprostsze ze względu na deko-
rację są takie, których wyłączną formą ozdabiającą jest rama
biegnąca wokół gładkiego lica płyty. Na podstawie kryterium,
jakim jest kształt płyty oraz wygląd ramy, można wyróżnić dwie
grupy ramowych płyt nagrobnych. Do pierwszej należy nagrobek
tyniecki (nr kat. 21). Zagłębiona nieznacznie w gipsowej posadzce
prostokątna płyta z polem środkowym wyodrębnionym prostą
wypukłą ramą oznaczała grób, oddzielony od niej warstwą ziemi.
Na podstawie stratygrafii stwierdzono, że płyta jest nieco młodsza
od grobu datowanego na 4 ćw. XI stulecia43.
Drugą grupę typologiczną płyt ramowych tworzy jednolity zespół pięciu nagrobków z opactwa cysterskiego
w Wąchocku (nr kat. 28- 32). Górne krawędzie trapezowatych płyt opracowano w formie wałków o profilu
3/4 koła. Ramowe nagrobki wąchockie w momencie odkrycia nie pełniły już swojej pierwotnej funkcji. Cztery
spośród nich zachowały się we fragmentach. O tym że są to części różnych nagrobków, przekonują odmienne
profile ram i barwa piaskowca. Płyty pierwotnie spoczywały zapewne bezpośrednio nad grobami, pełniąc jedno-
cześnie funkcję wieka kamiennej trumny44. Nagrobki wznosiły się prawdopodobnie na wysokość kilku centyme-
trów ponad poziom posadzki; być może wysokość tę wyznaczały rozmiary wałków. Za tą hipotezą zdaje się
przemawiać sposób obróbki kamiennego bloku: ścianki boczne poniżej wałka są wyrównane, lecz opracowane
niestarannie, w przeciwieństwie do lica i powierzchni ram. Stosowanie przy dekoracji omawianego typu płyt
tak prostego motywu dekoracji, jakim jest rama, można wytłumaczyć przepisami i zwyczajami zakonnymi lub
traktować jako akt będący manifestacją pokory i ubóstwa.
Do typu płyt z wyobrażeniem krzyża należy największy zbiór nagrobków: 16 obiektów. Różnią się
one między sobą formą oraz postacią, jaką przybiera krzyż — główny i najczęściej wyłączny motyw dekoracji
płyty45.
Nagrobki z wyobrażeniem krzyża w postaci crux immissa zachowały się w Inowłodzu (nr kat. 4), Tarczku
(nr kat. 19) i Krakowie (nr kat. 8). Również płytę ze Starego Zamku (nr kat. 17) wolno zaliczyć do omawianego
41 W. Haas, Baugeschichte, [w:] Der Dom zu Speyer, bearbeitet von H. E. Kubach und W. Haas, Die Kunst denkmaler von Rhein-
land-Pfalz, [W. Berlin] 1972 (Textband), s. 697, 749: H. E. Kubach, Vorkrypta, Grablege, Kônigschor, Baugeschichte, [w:] Der Dom
zu Speyer..., s. 878, 879; S. Miiller-Christansen, H. E Kubach, C. Stein, Die Graber im Kônigschor, [w:] Der Dom zu Speyer...,
s. 923 i nn.
4- Kubach, op. cit., s. 878, 879, tabl. 96, 101, 104a i b, 107a i b.
43 Z. Woźniak, H. Zoll-Adamikowa, Uwagi o topografii i stratygrafii wzgórza klasztornego w Tyńcu, FHA VI/VII, 1971,
s. 33-35.
44 Istniały dwa typy trumien kamiennych (Steinsarg): 1) o podstawie prostokąta i 2) o podstawie trapezu (Borgwardt, op. cit.,
s. 5 — 7). W trakcie dotychczasowych badań archeologicznych w Wąchocku nie zostały odkryte trumny „trapezowate".
4:> W niniejszej pracy nie uwzględniam grupy płyt z Dolnego Śląska (Biedrzychów, Jordanów Śląski, Kucharzowice, Pasikuro-
wice, Turów) z rytym wyobrażeniem crux immissa oblonga (dokumentacja w Kartotece Zabytków Sztuki Romańskiej i Wczesno-
gotyckiej IS PAN) oraz podobnych płyt odkrytych w trakcie badań archeologicznych w Gdańsku (za informację o zabytkach dziękuję
drowi A. Zbierskiemu), ponieważ brak jakichkolwiek przesłanek umożliwiających określenie tych zabytków jako romańskie. Oprócz
niektórych z wymienionych płyt dolnośląskich H. Lutsch odnotowuje inne nagrobki z krzyżem (H. Lutsch, Verzeichnis der Kunst-
denkmaler der Provinz Schlesien, Bd. V: Sach- Kiinstier-Werkmeister- und Ortsregister. Kunstgeschichtliche Regesten, Breslau 1903,
s. 164). Nie w iadomo czy zachowały się one do dziś i jaką postać przybiera wyobrażenie krzyża. Pomijam również płyty z Królikowa
(dokumentacja jw.) i Świerzawy-Sędziszowej (Pietrusińska, op. cit., s. 766) z przedstawieniem krzyża o rozwidlonej stopie. Naj-
wcześniejsze datowane, znane mi odw zorowanie krzyża o podobnej formie znajduje się na pomniku nagrobnym w Budziszynie z 1404 r.
{Beschreibende Darstellung der àlteren Ban- und Kunst'denkmaler des Konigreichs Sachsen, H. 33, Bautzen (Stadt) bearbeitet von
C. Gurlitt. Dresden 1909, s. 100, fig. 117). Pomija się tutaj także fragmenty lapidarialne, co do których brak jest przesłanek pozwalają-
cych na określenie ich pierwotnej funkcji, np. fragment płaskiego bloku kamiennego przechowywanego w muzeum w Łęczycy, określa-
ny dotychczas jako fragment nagrobka (Pietrusińska, op. cit., s. 732).
4. Tyniec, opactwo benedyktynów p. w. ŚŚ. Piotra
i Pawła, płyta ramowa (nr kat. 21)
II — nad grobami obu władców i cesarzowej Giseli wzniesiono
strukturę murowaną z kamienia41. Odległość górnej powierzchni
monumentu do poziomu współczesnej mu posadzki wynosiła
ok. 25 cm42.
Przytoczony przykład początków kształtowania się nekropoli
władców salickich w Spirze, jakkolwiek późniejszy, wykazuje
pewne podobieństwa z reliktami odkrytymi w nawie głównej
katedry poznańskiej.
Wśród płyt nagrobnych najprostsze ze względu na deko-
rację są takie, których wyłączną formą ozdabiającą jest rama
biegnąca wokół gładkiego lica płyty. Na podstawie kryterium,
jakim jest kształt płyty oraz wygląd ramy, można wyróżnić dwie
grupy ramowych płyt nagrobnych. Do pierwszej należy nagrobek
tyniecki (nr kat. 21). Zagłębiona nieznacznie w gipsowej posadzce
prostokątna płyta z polem środkowym wyodrębnionym prostą
wypukłą ramą oznaczała grób, oddzielony od niej warstwą ziemi.
Na podstawie stratygrafii stwierdzono, że płyta jest nieco młodsza
od grobu datowanego na 4 ćw. XI stulecia43.
Drugą grupę typologiczną płyt ramowych tworzy jednolity zespół pięciu nagrobków z opactwa cysterskiego
w Wąchocku (nr kat. 28- 32). Górne krawędzie trapezowatych płyt opracowano w formie wałków o profilu
3/4 koła. Ramowe nagrobki wąchockie w momencie odkrycia nie pełniły już swojej pierwotnej funkcji. Cztery
spośród nich zachowały się we fragmentach. O tym że są to części różnych nagrobków, przekonują odmienne
profile ram i barwa piaskowca. Płyty pierwotnie spoczywały zapewne bezpośrednio nad grobami, pełniąc jedno-
cześnie funkcję wieka kamiennej trumny44. Nagrobki wznosiły się prawdopodobnie na wysokość kilku centyme-
trów ponad poziom posadzki; być może wysokość tę wyznaczały rozmiary wałków. Za tą hipotezą zdaje się
przemawiać sposób obróbki kamiennego bloku: ścianki boczne poniżej wałka są wyrównane, lecz opracowane
niestarannie, w przeciwieństwie do lica i powierzchni ram. Stosowanie przy dekoracji omawianego typu płyt
tak prostego motywu dekoracji, jakim jest rama, można wytłumaczyć przepisami i zwyczajami zakonnymi lub
traktować jako akt będący manifestacją pokory i ubóstwa.
Do typu płyt z wyobrażeniem krzyża należy największy zbiór nagrobków: 16 obiektów. Różnią się
one między sobą formą oraz postacią, jaką przybiera krzyż — główny i najczęściej wyłączny motyw dekoracji
płyty45.
Nagrobki z wyobrażeniem krzyża w postaci crux immissa zachowały się w Inowłodzu (nr kat. 4), Tarczku
(nr kat. 19) i Krakowie (nr kat. 8). Również płytę ze Starego Zamku (nr kat. 17) wolno zaliczyć do omawianego
41 W. Haas, Baugeschichte, [w:] Der Dom zu Speyer, bearbeitet von H. E. Kubach und W. Haas, Die Kunst denkmaler von Rhein-
land-Pfalz, [W. Berlin] 1972 (Textband), s. 697, 749: H. E. Kubach, Vorkrypta, Grablege, Kônigschor, Baugeschichte, [w:] Der Dom
zu Speyer..., s. 878, 879; S. Miiller-Christansen, H. E Kubach, C. Stein, Die Graber im Kônigschor, [w:] Der Dom zu Speyer...,
s. 923 i nn.
4- Kubach, op. cit., s. 878, 879, tabl. 96, 101, 104a i b, 107a i b.
43 Z. Woźniak, H. Zoll-Adamikowa, Uwagi o topografii i stratygrafii wzgórza klasztornego w Tyńcu, FHA VI/VII, 1971,
s. 33-35.
44 Istniały dwa typy trumien kamiennych (Steinsarg): 1) o podstawie prostokąta i 2) o podstawie trapezu (Borgwardt, op. cit.,
s. 5 — 7). W trakcie dotychczasowych badań archeologicznych w Wąchocku nie zostały odkryte trumny „trapezowate".
4:> W niniejszej pracy nie uwzględniam grupy płyt z Dolnego Śląska (Biedrzychów, Jordanów Śląski, Kucharzowice, Pasikuro-
wice, Turów) z rytym wyobrażeniem crux immissa oblonga (dokumentacja w Kartotece Zabytków Sztuki Romańskiej i Wczesno-
gotyckiej IS PAN) oraz podobnych płyt odkrytych w trakcie badań archeologicznych w Gdańsku (za informację o zabytkach dziękuję
drowi A. Zbierskiemu), ponieważ brak jakichkolwiek przesłanek umożliwiających określenie tych zabytków jako romańskie. Oprócz
niektórych z wymienionych płyt dolnośląskich H. Lutsch odnotowuje inne nagrobki z krzyżem (H. Lutsch, Verzeichnis der Kunst-
denkmaler der Provinz Schlesien, Bd. V: Sach- Kiinstier-Werkmeister- und Ortsregister. Kunstgeschichtliche Regesten, Breslau 1903,
s. 164). Nie w iadomo czy zachowały się one do dziś i jaką postać przybiera wyobrażenie krzyża. Pomijam również płyty z Królikowa
(dokumentacja jw.) i Świerzawy-Sędziszowej (Pietrusińska, op. cit., s. 766) z przedstawieniem krzyża o rozwidlonej stopie. Naj-
wcześniejsze datowane, znane mi odw zorowanie krzyża o podobnej formie znajduje się na pomniku nagrobnym w Budziszynie z 1404 r.
{Beschreibende Darstellung der àlteren Ban- und Kunst'denkmaler des Konigreichs Sachsen, H. 33, Bautzen (Stadt) bearbeitet von
C. Gurlitt. Dresden 1909, s. 100, fig. 117). Pomija się tutaj także fragmenty lapidarialne, co do których brak jest przesłanek pozwalają-
cych na określenie ich pierwotnej funkcji, np. fragment płaskiego bloku kamiennego przechowywanego w muzeum w Łęczycy, określa-
ny dotychczas jako fragment nagrobka (Pietrusińska, op. cit., s. 732).
4. Tyniec, opactwo benedyktynów p. w. ŚŚ. Piotra
i Pawła, płyta ramowa (nr kat. 21)