DOI Artikel:
Jurkowlaniec, Tadeusz: Nagrobki przedromańskie i romańskie w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14268#0026
24
TADEUSZ JURKOWLAN1EC
Nie udało się ustalić czy były znane w Czechach i innych kra-
jach, np. we Francji57. Znaczeniem ideowym wyobrażenia
krzyża procesyjnego zajmowało się dotychczas dwóch badaczy:
Romuald Bauerreis i Piotr Skubiszewski. Pierwszy z nich
rozpatrywał przedstawienia krzyża procesyjnego w warstwie
znaczeń symbolicznych, łącząc je z wątkiem Drzewa Życia58.
Skubiszewski — zapewne słusznie — sprzeciwił się interpretacji
Bauerreisa twierdząc, że krzyż procesyjny wyobrażony na na-
grobkach jest najczęściej odwzorowaniem konkretnego sprzętu
liturgicznego, a w związku z tym jest nośnikiem innych, od
przyjętych przez badacza niemieckiego, treści ideowych. Według
polskiego historyka sztuki odwzorowanie w „czystej postaci"
krzyża procesyjnego — sprzętu traktowanego w średniowieczu
jako vexillum — było oznaką zwycięstwa Chrystusa nad śmier-
cią, a jednocześnie świadczyło o przekonaniu poszczególnych
chrześcijan o ich osobistym zbawieniu59. Ta interpretacja sym-
boliki krzyża procesyjnego znajduje swoje potwierdzenie
w formie zakończeń ramion krzyża wyobrażonego na płycie
w Koninie-Starym Mieście. Krople na zakończeniach belek
określają jednoznacznie zwycięski charakter tego naczelnego
symbolu chrześcijaństwa60. Zapewne wszystkie przedstawienia
12. Kalisz, Muzeum Ziemi Kaliskiej, płyta z krzy- krzyża na omawianych nagrobkach można traktować zgodnie
żem (nr kat. 6) z poglądem Skubiszewskiego. Wśród nich wyobrażenie na
płycie w Królikowie — podobnie jak na płytach w Wiirz-
burgu61, Leitzkau62 i Magdeburgu63 — należy rozpatrywać jako wyraz indywidualnych treści ideowych.
Treść reliefu na płycie w Królikowie została odczytana przez Zygmunta Świechowskiego jako wyobrażenie
Drzewa Życia i czterech strumieni rajskich64. Należy jednak zaznaczyć, że w kontekście symboliki Drzewa
Życia można rozpatrywać jedynie te wyobrażenia krzyża, którym towarzyszą elementy roślinne65.
Czworość zaś może symbolizować nie tylko cztery rzeki rajskie, lecz również istoty z wizji Ezechiela,
Ewangelistów, a przede wszystkim kosmiczną całość: cztery strony świata, cztery pory roku, cztery
wiatry lub cztery elementy66. W symbolice kosmicznej człowiek jest mikrokosmosem, który podobnie jak
57 Znane mi płyty z terenu Czech reprezentują inną odmianę omawianego typu nagrobków, np. w Kolinie (Topographie der
historischen und Kunst-Denkmale in Konigreiche Bóhmen von Urzeit bis zum Anfange des XIX. Jahrhunderts [cyt. dalej Tkd.], I: Der
politische Bezirk Kolin verfasst von К. В. Mâdl, Prag 1899, s. 71, il. na s. 69), lub nie spotykane w Polsce formy krzyża i podstawki,
np. w Ćeskim Rychnove (Tkd., Der politische Bezirk Kaplitz verfasst von A. Cechner, Prag 1929, s. 345— zapewnie błędnie datowany
na XVI w.). We Francji, jak można wnioskować na podstawie opublikowanych niedawno tek Rogera de Gaignières (J. Adhćmar,
G. Dordor, Catalogue des tombeaux. Les Tombeaux de la collection, Gaignières à la Bibliothèque Nationale. Dessins d'archéologie
du XVIIe siècle [Tome I], „Gazette des Beaux-Arts", LXXXIV, 1974, s. 3 — 192) — nagrobki z odwzorowaniem krzyża przyjmującego
interesującą mnie postać w ogóle nie występowały.
58 Bauerreis, Arbor Vitae..., s. 74 — 85; tenże, Dos „Lebenszeichen". Studien zur Friihgeschichte des Griechischen Kreuzes
und Ikonographie des friihen Kirchenportals, Miinchen 1961, s. 1 — 14, por. Skubiszewski, Romańska płyta..., s. 25 i nn. W pracy
z 1968 r. badacz niemiecki (Bauerreis, Zur Ikonographie..., s. 57 i nn.) zmienił nieco swoje poglądy — wyobrażenie krzyża, równo-
ramiennego określa jako znak Życia i zwycięstwa oraz jako znak apotropaiczny.
59 Skubiszewski, Romańska płyta..., s. 25 i nn.
60 E. Dinkler, Bemerkungen zum Kreuz ais Tropaion, [w:] Mullus, Festschrift Theodor Klauser..., s. 71 — 78.
61 Trzonek wsparty na dekorowanym motywem sznura półkolu o zawiniętych do wewnątrz i związanych końcach — Bauerreis,
Arbor Vitae..., il. między s. 83 i 84.
62 Trzonek wsparty na dwóch koncentrycznych kręgach z wpisanym w nie motywem czwórliścia (Otte, op. cit., s. 337, il. 131 ;
H. Bergner, Handbuch der kirchlichen Kunstaltertiirmer in Deutschland, Leipzig 1905, fig. 242b).
63 Trzonek wsparty na guzach ustawionych jeden na drugim (E. Nickel, Vorottonische Befestigungen und Siedlungsspuren auf
dem Domplatz in Magdeburg, „Praehistorische Zeitschrift", XLIII/XLIV, 1965/1966, s. 246, 247, il. 5). Moją uwagę na ten artykuł
zwrócił mgr inż. St. Michno, za co mu serdecznie dziękuję.
64 Z. Świechowski, Opactwo cysterskie w Sulejowie. Monografia architektoniczna, Poznań 1954, s. 26 — 27; tenże, Drzewo
Życia w monumentalnej rzeźbie romańskiej Polski, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Władysława Podlachy, „Prace Komisji Historii
Sztuki Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego", I, 1957, s. 116.
65 F. W. Deichman, Ravenna. Geschichte und Monumente, Wiesbaden 1969, s. 114; Skubiszewski, Romańska płyta
s. 47, przyp. 137.
66 M. Lurker, Wôrterbuch biblischer Bilder und Symbole, Miinchen 1973, s. 331 i nn. Za wypożyczenie tej książki gorąco dziękuję
Panudoc. dr. Tadeuszowi Dobrzenieckiemu. Por. V. F. Hopper, Médiéval Number Symbolism, New York 1938, s. 8 inn.; H. Meyer,
Die Zahlenallegorese in Mittelalter, Miinchen 1975, s. 123 — 127.
TADEUSZ JURKOWLAN1EC
Nie udało się ustalić czy były znane w Czechach i innych kra-
jach, np. we Francji57. Znaczeniem ideowym wyobrażenia
krzyża procesyjnego zajmowało się dotychczas dwóch badaczy:
Romuald Bauerreis i Piotr Skubiszewski. Pierwszy z nich
rozpatrywał przedstawienia krzyża procesyjnego w warstwie
znaczeń symbolicznych, łącząc je z wątkiem Drzewa Życia58.
Skubiszewski — zapewne słusznie — sprzeciwił się interpretacji
Bauerreisa twierdząc, że krzyż procesyjny wyobrażony na na-
grobkach jest najczęściej odwzorowaniem konkretnego sprzętu
liturgicznego, a w związku z tym jest nośnikiem innych, od
przyjętych przez badacza niemieckiego, treści ideowych. Według
polskiego historyka sztuki odwzorowanie w „czystej postaci"
krzyża procesyjnego — sprzętu traktowanego w średniowieczu
jako vexillum — było oznaką zwycięstwa Chrystusa nad śmier-
cią, a jednocześnie świadczyło o przekonaniu poszczególnych
chrześcijan o ich osobistym zbawieniu59. Ta interpretacja sym-
boliki krzyża procesyjnego znajduje swoje potwierdzenie
w formie zakończeń ramion krzyża wyobrażonego na płycie
w Koninie-Starym Mieście. Krople na zakończeniach belek
określają jednoznacznie zwycięski charakter tego naczelnego
symbolu chrześcijaństwa60. Zapewne wszystkie przedstawienia
12. Kalisz, Muzeum Ziemi Kaliskiej, płyta z krzy- krzyża na omawianych nagrobkach można traktować zgodnie
żem (nr kat. 6) z poglądem Skubiszewskiego. Wśród nich wyobrażenie na
płycie w Królikowie — podobnie jak na płytach w Wiirz-
burgu61, Leitzkau62 i Magdeburgu63 — należy rozpatrywać jako wyraz indywidualnych treści ideowych.
Treść reliefu na płycie w Królikowie została odczytana przez Zygmunta Świechowskiego jako wyobrażenie
Drzewa Życia i czterech strumieni rajskich64. Należy jednak zaznaczyć, że w kontekście symboliki Drzewa
Życia można rozpatrywać jedynie te wyobrażenia krzyża, którym towarzyszą elementy roślinne65.
Czworość zaś może symbolizować nie tylko cztery rzeki rajskie, lecz również istoty z wizji Ezechiela,
Ewangelistów, a przede wszystkim kosmiczną całość: cztery strony świata, cztery pory roku, cztery
wiatry lub cztery elementy66. W symbolice kosmicznej człowiek jest mikrokosmosem, który podobnie jak
57 Znane mi płyty z terenu Czech reprezentują inną odmianę omawianego typu nagrobków, np. w Kolinie (Topographie der
historischen und Kunst-Denkmale in Konigreiche Bóhmen von Urzeit bis zum Anfange des XIX. Jahrhunderts [cyt. dalej Tkd.], I: Der
politische Bezirk Kolin verfasst von К. В. Mâdl, Prag 1899, s. 71, il. na s. 69), lub nie spotykane w Polsce formy krzyża i podstawki,
np. w Ćeskim Rychnove (Tkd., Der politische Bezirk Kaplitz verfasst von A. Cechner, Prag 1929, s. 345— zapewnie błędnie datowany
na XVI w.). We Francji, jak można wnioskować na podstawie opublikowanych niedawno tek Rogera de Gaignières (J. Adhćmar,
G. Dordor, Catalogue des tombeaux. Les Tombeaux de la collection, Gaignières à la Bibliothèque Nationale. Dessins d'archéologie
du XVIIe siècle [Tome I], „Gazette des Beaux-Arts", LXXXIV, 1974, s. 3 — 192) — nagrobki z odwzorowaniem krzyża przyjmującego
interesującą mnie postać w ogóle nie występowały.
58 Bauerreis, Arbor Vitae..., s. 74 — 85; tenże, Dos „Lebenszeichen". Studien zur Friihgeschichte des Griechischen Kreuzes
und Ikonographie des friihen Kirchenportals, Miinchen 1961, s. 1 — 14, por. Skubiszewski, Romańska płyta..., s. 25 i nn. W pracy
z 1968 r. badacz niemiecki (Bauerreis, Zur Ikonographie..., s. 57 i nn.) zmienił nieco swoje poglądy — wyobrażenie krzyża, równo-
ramiennego określa jako znak Życia i zwycięstwa oraz jako znak apotropaiczny.
59 Skubiszewski, Romańska płyta..., s. 25 i nn.
60 E. Dinkler, Bemerkungen zum Kreuz ais Tropaion, [w:] Mullus, Festschrift Theodor Klauser..., s. 71 — 78.
61 Trzonek wsparty na dekorowanym motywem sznura półkolu o zawiniętych do wewnątrz i związanych końcach — Bauerreis,
Arbor Vitae..., il. między s. 83 i 84.
62 Trzonek wsparty na dwóch koncentrycznych kręgach z wpisanym w nie motywem czwórliścia (Otte, op. cit., s. 337, il. 131 ;
H. Bergner, Handbuch der kirchlichen Kunstaltertiirmer in Deutschland, Leipzig 1905, fig. 242b).
63 Trzonek wsparty na guzach ustawionych jeden na drugim (E. Nickel, Vorottonische Befestigungen und Siedlungsspuren auf
dem Domplatz in Magdeburg, „Praehistorische Zeitschrift", XLIII/XLIV, 1965/1966, s. 246, 247, il. 5). Moją uwagę na ten artykuł
zwrócił mgr inż. St. Michno, za co mu serdecznie dziękuję.
64 Z. Świechowski, Opactwo cysterskie w Sulejowie. Monografia architektoniczna, Poznań 1954, s. 26 — 27; tenże, Drzewo
Życia w monumentalnej rzeźbie romańskiej Polski, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Władysława Podlachy, „Prace Komisji Historii
Sztuki Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego", I, 1957, s. 116.
65 F. W. Deichman, Ravenna. Geschichte und Monumente, Wiesbaden 1969, s. 114; Skubiszewski, Romańska płyta
s. 47, przyp. 137.
66 M. Lurker, Wôrterbuch biblischer Bilder und Symbole, Miinchen 1973, s. 331 i nn. Za wypożyczenie tej książki gorąco dziękuję
Panudoc. dr. Tadeuszowi Dobrzenieckiemu. Por. V. F. Hopper, Médiéval Number Symbolism, New York 1938, s. 8 inn.; H. Meyer,
Die Zahlenallegorese in Mittelalter, Miinchen 1975, s. 123 — 127.