Rocznik Historii Sztuki (15.1985)

Rocznik Historii Sztuki, t. XV. 1985
PL ISSN 0080-3472

TADEUSZ CHRZANOWSKI

UZUPEŁNIENIA DO BIOGRAFII TOMASZA TRETERA

Józef Umiński, autor najpełniejszej jak dotąd monografii Tomasza Tretera: poety, historyka
i artysty malarza oraz grafika, dał swej pracy tytuł (przekręcany zazwyczaj przez cytujących go
autorów, lub korektorów): Zapominany rysownik i rytownik polski XVIw...l Historyk kościoła
polskiego i monograf Hozjusza nieco jednak przesadził z tym określeniem: Treter właściwie nigdy nie
był „zapominany", a już z pewnością nie zapomniano o nim w żadnym kolejnym stuleciu, które
nas oddziela od jego zgonu. Co więcej, należy on do tych nielicznych intelektualistów minionych
wieków w naszym kraju, którzy już w kilka lat po śmierci doczekali się zwięzłej biografii. Kto
ją napisał — tego nie wiemy na pewno, a podpisał przyjaciel i wydawca, drukarz braniewski Jerzy
Schônfels, ale istnieje też domniemanie, że ułożył ją bratanek zmarłego: ks. Błażej Treter, którego
Tomasz ściągnął do Fromborka, wystarał się dlań o wikariat i przyuczał w kunszcie rytownickim2.

Nie jest to sprawa w tej chwili istotna: faktem jest, że w dwa lata po śmierci Tretera ukazała
się w oficynie braniewskiej jego znacznie wcześniej napisana książka emblematyczna: Symbolica Vitae
Christi Meditatio, gdzie w przedmowie znalazł się nie tylko życiorys fromborskiego kustosza, ale
nawet swoista bibliografia jego dzieł \ W kilkanaście lat później biogram ten wykorzystał niemal bez
zmian Starowolski w swym Setniku pisarzy polskich4, która to książka cieszyła się dużym powodze-
niem, była kilkakrotnie wznawiana i na dwa przeszło stulecia uformowała sąd potomnych o Tomaszu
Treterze. Wydało mi się słuszne sięgnąć jednak do owej oryginalnej wersji, pomimo ukazania się
ostatnio polskiego tłumaczenia Hekatontes^, ponieważ zawiera ona drobne, ale istotne szczegóły ważne
dla biografii tego późnego polskiego humanisty. Dzięki wielkiej uprzejmości p. doc. dr Danuty
Turkowskiej uzyskałem tłumaczenie zarówno tego, jak i dalszych jeszcze łacińskich dokumentów
dotyczących Tretera i na tym miejscu pragnąłbym Jej złożyć gorące podziękowanie za tę bez-
interesowną pomoc.

Tak więc kilka mało znanych lub w ogóle nie znanych materiałów dotyczących Tomasza Tretera
rozpoczynam omawiać właśnie od tego — chronologicznie najpóźniejszego — ale zarazem najwcześniej-
szego życiorysu autora Theatrum virtutum D. Stanislai Hosii. Wydaje mi się, że zawiera on coś
znacznie ważniejszego od owych danych dotyczących żywota persony, które dziś można obszernie
dopełnić rozmaitymi bardziej szczegółowymi faktami, a mianowicie obejmuje szkic do portretu
osoby — człowieka, którego pośród rozmaitych pochwał ukazano zarazem bardzo po ludzku: w jaki
sposób ozdobił swe domowe zacisze, kurię kanonicką we Fromborku, że oddawał się również

1 Umiński, Zapominany rysownik i rytownik polski XVI w., ks. Tomasz Treter i jego ,. Theatrum virtutum D. Stanislai
Hosii", „Collectanea Theologica". XIII, 1932 (i nadbitka).

2 F. Hipler. Kupferstecher in Ermland, ..Zeitschrift fur Geschichte und Altertumskunde Ermlands". 7. 1880. s. 350.

3 A. Kawecka-Gryczowa. K. Korotajowa, Pomorze, [w:] Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. t. 4.
Wrocław — Warszawa — Kraków 1962. s. 403; P. Buchwald-Pelcowa, Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących
XV 1-Х VIII wieku. Bibliografia. Wrocław 1981. s. 152 n. (poz. 267).

4 S. Starowolski, Scriptorum Polonicarum ExctTovxàç seu centum illustrium Poloniae scriptorum elogia et vitae, Francofor-
ti 1625.

5 S. Starowolski. Setnik pisarzów polskich albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich, przekład
i komentarz: J. Starnawski. Wstęp: F. Bielak i J. Starnawski. Kraków 1970. s. 143-146.

17 - Rocznik Historii Sztuki, t. XV