DOI Artikel:
Murawska-Muthesius, Katarzyna: Wieża Miltona: od symbolu boskiego przewodnictwa do wiedzy tajemnej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.12455#0267
KATARZYNA MURAWSKA: WIEŻA MILTONA
263
się na kartach poematu, przedstawione w większości przypadków jako dzieła Szatana (,.nor aught
availed him now/To have built in heavn high towers...", Księga I, 748-749; V, 907). Do wieży
wreszcie zostaje porównany sam szatan:
... He. above the rest
In shape and gesture proudly eminent,
Stood like a tow'r.
(I. 589-591) i:
W znaczeniu najbliższym temu. jakie nadaje jej Milton w // Penseroso, pojawia się wieża w innym
jego wczesnym utworze: The Passion (1629), w którym duch poety, przeniesiony na „once glorious
tow'rs. now sunk in guiltless blood" doznaje boskiej wizji i pogrąża się w medytacji i ekstazie:
There doth my sou! in holy vision sit
In pensive trance. and anguish. and ecstatic fit i-\
W żadnym z tych utworów motyw wieży nie pojawił się z taką wyrazistością i nie wywarł
tak dalekosiężnego wpływu na wyobraźnię późniejszych pokoleń, jak w // Penseroso. Sugestywność
przywołanego tam obrazu każe przypuszczać, że źródła jego znajdują się nie tylko w długotrwałej
tradycji przedstawiania wieży jako miejsca na granicy sfery ziemi i nieba oraz symbolu boskiej
mądrości14, ale także w ugruntowanej już tradycji ikonograficznej wyrosłej wokół motywu wieży
z zapalonym światłem u szczytu, umieszczonej w nocnym krajobrazie.
Jedynym, nadającym się tu do porównania tematem ikonograficznym jest wyobrażenie łatami
morskiej. Motyw ten związany jest z popularnym od czasów starożytności porównaniem życia ludzkiego
do żeglugi po wzburzonym czy gładkim, ale zawsze niebezpiecznym morzu. Latarnia morska na
brzegu — z zapalonym światłem lub bez niego — jest wtedy symbolem postępowania zgodnie z boskimi
prawami i nakazami cnoty, czujności wobec grożącego niebezpieczeństwa, ufności w pomoc i wy-
bawienie przez Boga; czasem bywa wręcz utożsamiana z symbolem Chrystusa. Dużą rolę odgrywa
tu motyw rozpraszającego ciemności światła — tradycyjnie kojarzonego ze Zbawicielem i-\
Na początku XVII wieku w pejzażach szkół północnych i południowych pojawia się motyw
samotnej, często zrujnowanej wieży, stojącej na brzegu morza lub pośrodku zatoki (il. 2), czasem
skojarzonej ze znakiem nawigacyjnym, lub — w późniejszym okresie — z zapaloną pochodnią u szczytu.
Podobna wieża — zazwyczaj połączona z resztkami rozsypującej się budowli — zadomawia się także
we włoskim i italianizującym pejzażu z pasterzami lub wędrowcami. Gdy w tym drugim przypadku
wieża zazwyczaj przedstawiana jest w świetle dziennym, najczęściej w promieniach zachodzącego
słońca, to na pejzażach marynistycznych latarnia morska występuje zarówno w blasku dnia, jak
i mroku nocy. Bowiem, jak pisze Picinelli w Mondo simbolico..., wieża wzniesiona na brzegu
morza „Dirigit utraque cursuirT — „... służy marynarzom w jasności dnia, gdy widoczna z oddali
wskazuje im port, i ta sama. lecz z zapalonym ogniem, prowadzi sterników w ciemnościach nocy..."
i- Raj utracony, w przekładzie M. Słomczyńskiego:
On nad innymi ruchem i postawą
Dumnie górował, stojąc jako wieża.
i-' Tam przebywa moja dusza pogrążona w boskiej wizji / W medytacyjnym transie, udręce i ekstazie/.
14 Źródła wszystkich niemal interpretacji znaczenia motywu wieży sięgają symboliki wieży Babel; o wieży Babel jako
symbolu boskiej mądrości. ..Sedes Sapientiae", pisał H. Ost. Borrominis Rômische Universitàtskirche, ,.Zeitschrift fur
Kunstgeschichte". XXX. 1967. s. 101-142: o związkach wieży Babel z astronomią oraz powiązaniami funkcji sakralnych
z obserwacjami astronomicznymi traktuje praca J. C. Klamta, Der Rundę Turm in Kopenhagen ais Kirchturm und Sterwarte,
..Zeitschrift fur Kunstgeschichte"". XXVIII. 1975. s. 153 n.
15 Por. J. R. Judson. Marine Symbols of Salvation in the Sixteenth Century. [w:] Essays in Memory of Karl
Lehmann, New York 1954. s. 144 ; też W. Haupt mann. Luceat eux vestra cerom hominihus. A new source for the
spire of Borromini's S. ho, ..Journal of the Society of Architectural Historians". 33. 1974. s. 73-79; A. Bentkowska.
Navigatio vitae. Elementy symboliki emblematycznej holenderskich krajobrazów maranistycznych XVII w.. |w:] Ars Emblematica.
Ukryte znaczenia w malarstwie holenderskim XVII w., katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie. 1981. s. 28.
O symbolice latarni morskiej — J. Poeschke, hasło Leuchtturm, |w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, III. Rom-
-Freiburg-Basel-Wien 1971. szp. 92-93. Na temat boskiej natury świata, m. in. — M. Meiss. Light as Form and Symbol
in same Fifteenth-Century Fuintings, ..Art Bulletin". XXVII. 1945. s. 175.
16 Filippo Picinelli, Mondo Simbolico osia Université Imprese scelle, spiegate, ed'illustraté eon sentenze, ed eruditioni
sacre e profane studiosi diporti deli'Abbate D. Filippo Picinelli..., Milano 1653. Libro XVI (Edifici). capo XX. Torre,
s. 427. 114: ..... serve à i naviganti nella chiarezza del giorno, mentre di lontano scoperta. addita loro ił porto,
e la medesima. ancora col suo lume acceso. guida i nocchieri fra 1'ombre delia notte..."
263
się na kartach poematu, przedstawione w większości przypadków jako dzieła Szatana (,.nor aught
availed him now/To have built in heavn high towers...", Księga I, 748-749; V, 907). Do wieży
wreszcie zostaje porównany sam szatan:
... He. above the rest
In shape and gesture proudly eminent,
Stood like a tow'r.
(I. 589-591) i:
W znaczeniu najbliższym temu. jakie nadaje jej Milton w // Penseroso, pojawia się wieża w innym
jego wczesnym utworze: The Passion (1629), w którym duch poety, przeniesiony na „once glorious
tow'rs. now sunk in guiltless blood" doznaje boskiej wizji i pogrąża się w medytacji i ekstazie:
There doth my sou! in holy vision sit
In pensive trance. and anguish. and ecstatic fit i-\
W żadnym z tych utworów motyw wieży nie pojawił się z taką wyrazistością i nie wywarł
tak dalekosiężnego wpływu na wyobraźnię późniejszych pokoleń, jak w // Penseroso. Sugestywność
przywołanego tam obrazu każe przypuszczać, że źródła jego znajdują się nie tylko w długotrwałej
tradycji przedstawiania wieży jako miejsca na granicy sfery ziemi i nieba oraz symbolu boskiej
mądrości14, ale także w ugruntowanej już tradycji ikonograficznej wyrosłej wokół motywu wieży
z zapalonym światłem u szczytu, umieszczonej w nocnym krajobrazie.
Jedynym, nadającym się tu do porównania tematem ikonograficznym jest wyobrażenie łatami
morskiej. Motyw ten związany jest z popularnym od czasów starożytności porównaniem życia ludzkiego
do żeglugi po wzburzonym czy gładkim, ale zawsze niebezpiecznym morzu. Latarnia morska na
brzegu — z zapalonym światłem lub bez niego — jest wtedy symbolem postępowania zgodnie z boskimi
prawami i nakazami cnoty, czujności wobec grożącego niebezpieczeństwa, ufności w pomoc i wy-
bawienie przez Boga; czasem bywa wręcz utożsamiana z symbolem Chrystusa. Dużą rolę odgrywa
tu motyw rozpraszającego ciemności światła — tradycyjnie kojarzonego ze Zbawicielem i-\
Na początku XVII wieku w pejzażach szkół północnych i południowych pojawia się motyw
samotnej, często zrujnowanej wieży, stojącej na brzegu morza lub pośrodku zatoki (il. 2), czasem
skojarzonej ze znakiem nawigacyjnym, lub — w późniejszym okresie — z zapaloną pochodnią u szczytu.
Podobna wieża — zazwyczaj połączona z resztkami rozsypującej się budowli — zadomawia się także
we włoskim i italianizującym pejzażu z pasterzami lub wędrowcami. Gdy w tym drugim przypadku
wieża zazwyczaj przedstawiana jest w świetle dziennym, najczęściej w promieniach zachodzącego
słońca, to na pejzażach marynistycznych latarnia morska występuje zarówno w blasku dnia, jak
i mroku nocy. Bowiem, jak pisze Picinelli w Mondo simbolico..., wieża wzniesiona na brzegu
morza „Dirigit utraque cursuirT — „... służy marynarzom w jasności dnia, gdy widoczna z oddali
wskazuje im port, i ta sama. lecz z zapalonym ogniem, prowadzi sterników w ciemnościach nocy..."
i- Raj utracony, w przekładzie M. Słomczyńskiego:
On nad innymi ruchem i postawą
Dumnie górował, stojąc jako wieża.
i-' Tam przebywa moja dusza pogrążona w boskiej wizji / W medytacyjnym transie, udręce i ekstazie/.
14 Źródła wszystkich niemal interpretacji znaczenia motywu wieży sięgają symboliki wieży Babel; o wieży Babel jako
symbolu boskiej mądrości. ..Sedes Sapientiae", pisał H. Ost. Borrominis Rômische Universitàtskirche, ,.Zeitschrift fur
Kunstgeschichte". XXX. 1967. s. 101-142: o związkach wieży Babel z astronomią oraz powiązaniami funkcji sakralnych
z obserwacjami astronomicznymi traktuje praca J. C. Klamta, Der Rundę Turm in Kopenhagen ais Kirchturm und Sterwarte,
..Zeitschrift fur Kunstgeschichte"". XXVIII. 1975. s. 153 n.
15 Por. J. R. Judson. Marine Symbols of Salvation in the Sixteenth Century. [w:] Essays in Memory of Karl
Lehmann, New York 1954. s. 144 ; też W. Haupt mann. Luceat eux vestra cerom hominihus. A new source for the
spire of Borromini's S. ho, ..Journal of the Society of Architectural Historians". 33. 1974. s. 73-79; A. Bentkowska.
Navigatio vitae. Elementy symboliki emblematycznej holenderskich krajobrazów maranistycznych XVII w.. |w:] Ars Emblematica.
Ukryte znaczenia w malarstwie holenderskim XVII w., katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie. 1981. s. 28.
O symbolice latarni morskiej — J. Poeschke, hasło Leuchtturm, |w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, III. Rom-
-Freiburg-Basel-Wien 1971. szp. 92-93. Na temat boskiej natury świata, m. in. — M. Meiss. Light as Form and Symbol
in same Fifteenth-Century Fuintings, ..Art Bulletin". XXVII. 1945. s. 175.
16 Filippo Picinelli, Mondo Simbolico osia Université Imprese scelle, spiegate, ed'illustraté eon sentenze, ed eruditioni
sacre e profane studiosi diporti deli'Abbate D. Filippo Picinelli..., Milano 1653. Libro XVI (Edifici). capo XX. Torre,
s. 427. 114: ..... serve à i naviganti nella chiarezza del giorno, mentre di lontano scoperta. addita loro ił porto,
e la medesima. ancora col suo lume acceso. guida i nocchieri fra 1'ombre delia notte..."