DOI Artikel:
Kalinowski, Lech: Jan Białostocki 1921-1988
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0011
7
gotyk: rozwój pojęcia i terminu" (1963)5 i Rokoko: ornament, styl i postawa (1970). W wymienionych
pracach wykazał Białostocki nieprzeciętną erudycję bibliograficzną, umożliwiającą podsumowanie ów-
czesnego stanu badań.
Wśród prac dotyczących teorii sztuki osobne miejsce zajmują studia z dziejów doktryn artystycznych,
powstające równolegle do prowadzonych przez Białostockiego wykładów uniwersyteckich. Ich pierwszą
grupę tworzą materiały źródłowe zaopatrzone w obszerny komentarz. W ramach ukazującej się pod
redakcją Juliusza Starzyńskiego serii Państwowego Instytutu Sztuki „Teksty źródłowe do dziejów teorii
sztuki" wydał Białostocki, oprócz wspomnianej wyżej książki o Durerze jako teoretyku sztuki, tomy:
Poussin i teoria klasycyzmu (1956)6, Rembrandt w oczach współczesnych (1957) oraz Dwugłos o Berninim
(Baldinucci i Chantelou) (1957).
Do grupy drugiej należą rozprawy i artykuły o poglądach na sztukę artystów włoskich. Na szczególną
uwagę zasługują artykuły o Albertim: Pojęcie natury w teorii sztuki renesansu (1962) i Potęga piękna.
0 utopijnej idei L. B. Albertiego (1963), a dalej rzecz o G. P. Bellorim „Idea malarza, rzeźbiarza i archi-
tekta'" : manifest barokowego klasycyzmu (1960) oraz rozprawy o teorii sztuki baroku: Dwa aspekty
hiszpańskiej teorii malarskiej doby baroku (1968) i Czy istniała barokowa teoria sztuki? (1970).
Grupa trzecia obejmuje przyczynki do niektórych pojęć z dziejów doktryn artystycznych, jak Carat-
tere (1958), Ars i Usus: teoria i praktyka artystyczna Renesansu (1959) i Terribilità (1966).
Dydaktyczną przede wszystkim wartość ma na koniec zainicjowany przez Białostockiego i pod Jego
redakcją wydawany wybór oraz opracowanie tekstów źródłowych pod tytułem Historia doktryn artys-
tycznych. Część 1, Tom I (1978, 1988), Tom II (1985); wcześniej ukazała się Część 2 autorstwa E. Grabskiej
1 M. Poprzęckiej (1974).
Oddzielną dziedziną badań Jana Białostockiego, której problemy graniczą z interpretacją dzieła sztuki
i współczesną metodologią, jest ikonografia. Już ogłoszone w r. 1949 artykuły Harfa Dawida i miot
Tubalkaina oraz „Ignavia" gotycka i Orion, łowca zajęcy, a w r. 1950 Bitwy i sielanki „Ichthyophagów"
były pierwszym zwiastunem nowego podejścia do tematu ikonograficznego, które różniło się zakresem
i metodą analizy od tradycyjnego typu rozpraw z kręgu ikonografii historycznej, jaki reprezentuje Jego
artykuł Izabella Portugalska. Zagadnienia ikonografii portretowej XVI wieku (1953).
Później wzbogacił Białostocki warsztat historyka sztuki o nowe ujęcie formy i tematu dzieła sztuki
w rozprawie Zagadnienie tradycji i przekształceń ikonograficznych (1959), wprowadził do badań stylistycz-
nych pojęcie modusu w artykule Styl i modus w sztukach plastycznych (1966) oraz ukazał rolę tematu
ramowego i jego znaczenie dla przekształceń ikonograficznych archetypu w artykule Encompassing
Thèmes and Archetypal Images (1965).
Wreszcie lata od końca siódmego dziesięciolecia do początku następnego przyniosły cenne interpreta-
cje ikonograficzne i próby ukazania przemian różnych wątków i motywów w pracach: Symbolika drzwi
w sepulkralnej sztuce baroku (1968), Kompozycja emblematyczna epitafiów śląskich XVI wieku (1968),
Nereidy w Kaplicy Zygmuntów skiej (1969), a także The Eye and the Window. Realism and Symbolism of
Light. Reflections in the Art of Albrecht Durer and His Predecessors (1970).
W zakresie metodologii, respektując różne, sprzeczne nieraz ze sobą podejścia do sztuki, reprezen-
tował Białostocki programowo ikonologię, najpierw w haśle „Iconografia e iconologia" w Enciclopedia
Universale dell'Arte (1962, mutacja angielska 1963), następnie zaś w hasłach „Iconographie" w Encyc-
lopedia Universalis (1970), „Iconography" w Encyclopaedia of the History of Ideas (1973)7 i „Iconografia"
w Encyclopedia Europea (1977), jak również w szeregu artykułów, między innymi w przemówieniu „Aby
M. Warburgs Botschaft. Kunstgeschichte oder Kulturgeschichte?" (1981). Nic więc dziwnego, że André
Chastel zatytułował swoje wspomnienie pośmiertne o Białostockim Un maître de l'iconologie8.
We wszystkich pracach z zakresu historii i teorii sztuki nie zapomniał Białostocki o współczesnym
miłośniku dawnej sztuki i szerokim adresie społecznym. Dlatego też liczne Jego rozprawy, studia i artykuły
doczekały się wydań zbiorowych w postaci książek: Pięć wieków myśli o sztuce. Studia i rozprawy z dziejów
5 Artykuł Białostockiego o późnym gotyku stawia za wzór dla postulowanego przez siebie wyjaśnienia pojęcia sztuki około
r. 1200 K. Hofmann, The Year 1200. A Centennial Exhibition at the Metropolitan Muséum of Art, New York 1970, s. XXXIV: "In
constituting finally the notion of the art around 1200 a reflection on the différent positions in earlier art-historical writing would
seem to be a revealing contribution. For the notion of Late Gothic Jan Białostocki presented a detailed survey of this kind. Such
a study should clarify which concepts, aspects, and motifs were instrumental in isolating the art of 1200 in previous scholarship".
6 Rec: G. Kauffmann, „Kunstchronik", XI: 1958, s. 19-21.
7 Także pod tytułem Skizze einer Geschichte der beabsichtigten undder interpretierenden Ikonographie, [w:] E. Kaemmerling
(Hrsg.), Ikonographie und Ikonologię, Théorie - Entwicklung - Problème, Koln 1979 („Bildende Kunst ais Zeichensystem" 1),
s. 15-63.
8 „Le Monde", 31 décembre 1988.
gotyk: rozwój pojęcia i terminu" (1963)5 i Rokoko: ornament, styl i postawa (1970). W wymienionych
pracach wykazał Białostocki nieprzeciętną erudycję bibliograficzną, umożliwiającą podsumowanie ów-
czesnego stanu badań.
Wśród prac dotyczących teorii sztuki osobne miejsce zajmują studia z dziejów doktryn artystycznych,
powstające równolegle do prowadzonych przez Białostockiego wykładów uniwersyteckich. Ich pierwszą
grupę tworzą materiały źródłowe zaopatrzone w obszerny komentarz. W ramach ukazującej się pod
redakcją Juliusza Starzyńskiego serii Państwowego Instytutu Sztuki „Teksty źródłowe do dziejów teorii
sztuki" wydał Białostocki, oprócz wspomnianej wyżej książki o Durerze jako teoretyku sztuki, tomy:
Poussin i teoria klasycyzmu (1956)6, Rembrandt w oczach współczesnych (1957) oraz Dwugłos o Berninim
(Baldinucci i Chantelou) (1957).
Do grupy drugiej należą rozprawy i artykuły o poglądach na sztukę artystów włoskich. Na szczególną
uwagę zasługują artykuły o Albertim: Pojęcie natury w teorii sztuki renesansu (1962) i Potęga piękna.
0 utopijnej idei L. B. Albertiego (1963), a dalej rzecz o G. P. Bellorim „Idea malarza, rzeźbiarza i archi-
tekta'" : manifest barokowego klasycyzmu (1960) oraz rozprawy o teorii sztuki baroku: Dwa aspekty
hiszpańskiej teorii malarskiej doby baroku (1968) i Czy istniała barokowa teoria sztuki? (1970).
Grupa trzecia obejmuje przyczynki do niektórych pojęć z dziejów doktryn artystycznych, jak Carat-
tere (1958), Ars i Usus: teoria i praktyka artystyczna Renesansu (1959) i Terribilità (1966).
Dydaktyczną przede wszystkim wartość ma na koniec zainicjowany przez Białostockiego i pod Jego
redakcją wydawany wybór oraz opracowanie tekstów źródłowych pod tytułem Historia doktryn artys-
tycznych. Część 1, Tom I (1978, 1988), Tom II (1985); wcześniej ukazała się Część 2 autorstwa E. Grabskiej
1 M. Poprzęckiej (1974).
Oddzielną dziedziną badań Jana Białostockiego, której problemy graniczą z interpretacją dzieła sztuki
i współczesną metodologią, jest ikonografia. Już ogłoszone w r. 1949 artykuły Harfa Dawida i miot
Tubalkaina oraz „Ignavia" gotycka i Orion, łowca zajęcy, a w r. 1950 Bitwy i sielanki „Ichthyophagów"
były pierwszym zwiastunem nowego podejścia do tematu ikonograficznego, które różniło się zakresem
i metodą analizy od tradycyjnego typu rozpraw z kręgu ikonografii historycznej, jaki reprezentuje Jego
artykuł Izabella Portugalska. Zagadnienia ikonografii portretowej XVI wieku (1953).
Później wzbogacił Białostocki warsztat historyka sztuki o nowe ujęcie formy i tematu dzieła sztuki
w rozprawie Zagadnienie tradycji i przekształceń ikonograficznych (1959), wprowadził do badań stylistycz-
nych pojęcie modusu w artykule Styl i modus w sztukach plastycznych (1966) oraz ukazał rolę tematu
ramowego i jego znaczenie dla przekształceń ikonograficznych archetypu w artykule Encompassing
Thèmes and Archetypal Images (1965).
Wreszcie lata od końca siódmego dziesięciolecia do początku następnego przyniosły cenne interpreta-
cje ikonograficzne i próby ukazania przemian różnych wątków i motywów w pracach: Symbolika drzwi
w sepulkralnej sztuce baroku (1968), Kompozycja emblematyczna epitafiów śląskich XVI wieku (1968),
Nereidy w Kaplicy Zygmuntów skiej (1969), a także The Eye and the Window. Realism and Symbolism of
Light. Reflections in the Art of Albrecht Durer and His Predecessors (1970).
W zakresie metodologii, respektując różne, sprzeczne nieraz ze sobą podejścia do sztuki, reprezen-
tował Białostocki programowo ikonologię, najpierw w haśle „Iconografia e iconologia" w Enciclopedia
Universale dell'Arte (1962, mutacja angielska 1963), następnie zaś w hasłach „Iconographie" w Encyc-
lopedia Universalis (1970), „Iconography" w Encyclopaedia of the History of Ideas (1973)7 i „Iconografia"
w Encyclopedia Europea (1977), jak również w szeregu artykułów, między innymi w przemówieniu „Aby
M. Warburgs Botschaft. Kunstgeschichte oder Kulturgeschichte?" (1981). Nic więc dziwnego, że André
Chastel zatytułował swoje wspomnienie pośmiertne o Białostockim Un maître de l'iconologie8.
We wszystkich pracach z zakresu historii i teorii sztuki nie zapomniał Białostocki o współczesnym
miłośniku dawnej sztuki i szerokim adresie społecznym. Dlatego też liczne Jego rozprawy, studia i artykuły
doczekały się wydań zbiorowych w postaci książek: Pięć wieków myśli o sztuce. Studia i rozprawy z dziejów
5 Artykuł Białostockiego o późnym gotyku stawia za wzór dla postulowanego przez siebie wyjaśnienia pojęcia sztuki około
r. 1200 K. Hofmann, The Year 1200. A Centennial Exhibition at the Metropolitan Muséum of Art, New York 1970, s. XXXIV: "In
constituting finally the notion of the art around 1200 a reflection on the différent positions in earlier art-historical writing would
seem to be a revealing contribution. For the notion of Late Gothic Jan Białostocki presented a detailed survey of this kind. Such
a study should clarify which concepts, aspects, and motifs were instrumental in isolating the art of 1200 in previous scholarship".
6 Rec: G. Kauffmann, „Kunstchronik", XI: 1958, s. 19-21.
7 Także pod tytułem Skizze einer Geschichte der beabsichtigten undder interpretierenden Ikonographie, [w:] E. Kaemmerling
(Hrsg.), Ikonographie und Ikonologię, Théorie - Entwicklung - Problème, Koln 1979 („Bildende Kunst ais Zeichensystem" 1),
s. 15-63.
8 „Le Monde", 31 décembre 1988.