DOI Artikel:
Kempe, Antje: Etos wojskowy i drogi kariery: o dwóch nagrobkach marszałka Melchiora von Hatzfeldta
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14572#0105
O DWÓCH NAGROBKACH MARSZAŁKA MELCHIORA VON HATZFRLDTA
99
W wymiarze historyczno-społecznym widoczna staje się tutaj także reinterpretacja postaci wojownika.
„Przedsiębiorca wojenny" nie pozostawał bowiem w stanie podległości wasalnej wobec swojego suwerena,
ale nie stał się jeszcze zawodowym oficerem, dowódcą mającym we władaniu własny oddział czy armię,
znów podlegającym choć na innej zasadzie - relacji poddaństwa i hierarchicznej zależności wobec władcy.
Na równi z władcami ziemskimi prezentuje się on jako osoba sterująca losami wojny.
Porównanie z miejscami pochówku innych dowódców wojny trzydziestoletniej pozwala stwierdzić, że
nie ma wśród nich drugiego tak znaczącego nagrobka, jak dwa monumenty Hatzfeldta wyjątek stanowi
wspomniane tu już ambitne memorialne ensemble Hermanna Wrangla w Skokloster w Upplandii (1643-1653)
(il. 18)103. W niniejszym artykule nie ma co prawda miejsca na jego dokładniejszą analizę, niech jednak
uwaga ta będzie pewną wskazówką. W kościele Riddarholm w Sztokholmie wykształciła się mianowicie
militarna kultura memoryjna, która nie była związana z interesami genealogicznymi i ze względu na same
intencje fundacji może być porównana z nagrobkami admiralicji niderlandzkiej z XVII w. Punktem wyjścia
dla niej stała się kaplica nagrobna Gustawa Adolfa (1594-1632) po południowej stronie kościoła. Następni
znaczni dowódcy wojskowi pochowani zostali w kaplicach umiejscowionych wzdłuż nawy głównej: Johan
Banér (1596-1641), Lennart Torstensson (1603-1651), Hans Christoph von Kônigsmarck (1605-1662).
Kościół Riddarholm jest w ten sposób swoistym panteonem ludzi zasłużonych dla kraju. Przepych okazale
ukształtowanej architektury kaplicy Wrangla w Skokloster stanowi przeciwieństwo wymienionych tu sztok-
holmskich kaplic skromnych wystrojem, raczej semantycznie nieskomplikowanych. Wrangel został ukazany
jako dowódca i władca, z wykorzystaniem tak jednoznacznych elementów reprezentacji przedstawicieli
władzy, jak np. portret konny104. Pod względem strukturalnym, nagrobki Wrangla i Hatzfeldta zdradzają więc
wyraźne podobieństwo. Te właśnie przykłady można traktować jako swoiste modelowe rozwiązania auto-
prezentacji szlachty wojskowej doby nowożytnej. Przebadanie ikonografii i rozlicznych aspektów reprezen-
tacji wizualnej owych zespołów memoryjnych oraz - z drugiej strony - prześledzenie zawartych w nich
strategii awansu osobistego, pozwoli - na płaszczyźnie świadectw wizualnych - na uchwycenie płynnej granicy
między średniowiecznym rycerzem, nowożytnym żołnierzem a zawodowym oficerem doby nowoczesnej.
KRIEGERETHOS UND KARRIEREWEGE. UEBER DIE ZWEI GRABMÀLER
DES FELDMARSCHALLS MELCHIOR VON HATZFELDT
Zusammenfas sung
Der Beitrag widmet sich der Analyse der zwei nahezu identischen Grabmaler des kaiserlichen Feldmarschalls Melchior von
Hatzfeldt im baden-wurttembergischen Laudenbach sowie im schlesischen Prausnitz. Beide wurden 1659 bzw. 1663 von dem
wurttembergischen Kunstler Achilles Kern vollendet. In Prausnitz wurde zudcm noch eine Grabkapelle errichtet (1667), in der das
Grabmal iiber der Gruft seine Aufstellung fand. In Laudenbach nahm dagegen die Tumba das Herz des Verstorbenen auf.
Es wird gezeigt, dass das Ensemble aus Grabmalern und der Prausnitzer Kapelle den Aufstieg Melchior von Hatzfeldts in den
Reichsgrafenstand aufgrund seiner militârischen Fahigkeiten vor Augen fuhrt - zum einen also der eigenen Fama verpflichtct ist,
zum anderen aber auch der Legitimierung der Familie dient. So geben bereits die Standorte der Grabmaler einen Eindruck von den
umfassenden Gebietserwerbungen, die mit der Standeserhôhung einhergingen. Ober die semantische Besetzung mittels der Wappen
an den Tumben wurde dièse auBerdem visuell erfahrbar. Gerade das Ensemble in Prausnitz markiert die Inbesitznahme der freien
Standesherrschaft Trachenberg und schuf damit zugleich ein Herrschaftszeichen. Hatzfeldt war zum Garanten dieses Besitzes ge-
worden, an dessen Memoria teilnahm, wer sich ais Nachfolger legitimiert sah. Das erklàrt auch die nachtràgliche Stiftung und Ein-
schreibung in die Kapelle durch die Inschriftentafel der Nesselrodes, dereń Erbanteil erst in den 80er Jahren des 17. Jahrhunderts
bestatigt wurde.
Die Darstellung adeligen Statusdenkens setzt sich im Inneren der Kapelle fort mit dem gisant, dem Grabmaltypus der Tumba,
ais adeliges Hoheitszeichen, sowie den sich in der Ausgestaltung der Kapelle befmdlichen Panoplicn und Tropaia. Die Anwendung
veralteter Wurdeformeln wie der Tumba mit dem aufliegenden gisant mag dem Zeitgeschmack nicht entsprochen haben, erôffnete
jcdoch eine Reihe von Anknupfungspunkten fur die Interprétation der beiden Grabmaler. Entwicklungsgeschichtlich stehen sie durch
den Riickgriff auf diesen Grabmaltypus in Verbindung mit Schlachtenreliefs auf den Langs- und Querseiten in der Nachfolge solch
prominenter Beispiele wie dem Grabmal fur Maximilian I. in Innsbruck oder das des kaiserlichen Feldmarschalls Niclas von Salm.
103 G. Lindahl, Grav och rum. Svenskt gravskich frân medetiden till 1800-talets slut, Stockholm 1969, s. 134-137.
104 Interesujące jest także w tym kontekście, że ten wizerunek konny, wraz z portretem konnym syna Wrangla - Karola Gu-
stawa stanowią jedyne przykłady tego typu spoza rodziny królewskiej. Na ten temat także A. L o s m ann, Carl Gustav Wrangel,
Skokloster und Europa - Manifestation von Macht und Ehre in schwedischer Grossmachtzeit, [w:] 1648..., s. 639-648.
99
W wymiarze historyczno-społecznym widoczna staje się tutaj także reinterpretacja postaci wojownika.
„Przedsiębiorca wojenny" nie pozostawał bowiem w stanie podległości wasalnej wobec swojego suwerena,
ale nie stał się jeszcze zawodowym oficerem, dowódcą mającym we władaniu własny oddział czy armię,
znów podlegającym choć na innej zasadzie - relacji poddaństwa i hierarchicznej zależności wobec władcy.
Na równi z władcami ziemskimi prezentuje się on jako osoba sterująca losami wojny.
Porównanie z miejscami pochówku innych dowódców wojny trzydziestoletniej pozwala stwierdzić, że
nie ma wśród nich drugiego tak znaczącego nagrobka, jak dwa monumenty Hatzfeldta wyjątek stanowi
wspomniane tu już ambitne memorialne ensemble Hermanna Wrangla w Skokloster w Upplandii (1643-1653)
(il. 18)103. W niniejszym artykule nie ma co prawda miejsca na jego dokładniejszą analizę, niech jednak
uwaga ta będzie pewną wskazówką. W kościele Riddarholm w Sztokholmie wykształciła się mianowicie
militarna kultura memoryjna, która nie była związana z interesami genealogicznymi i ze względu na same
intencje fundacji może być porównana z nagrobkami admiralicji niderlandzkiej z XVII w. Punktem wyjścia
dla niej stała się kaplica nagrobna Gustawa Adolfa (1594-1632) po południowej stronie kościoła. Następni
znaczni dowódcy wojskowi pochowani zostali w kaplicach umiejscowionych wzdłuż nawy głównej: Johan
Banér (1596-1641), Lennart Torstensson (1603-1651), Hans Christoph von Kônigsmarck (1605-1662).
Kościół Riddarholm jest w ten sposób swoistym panteonem ludzi zasłużonych dla kraju. Przepych okazale
ukształtowanej architektury kaplicy Wrangla w Skokloster stanowi przeciwieństwo wymienionych tu sztok-
holmskich kaplic skromnych wystrojem, raczej semantycznie nieskomplikowanych. Wrangel został ukazany
jako dowódca i władca, z wykorzystaniem tak jednoznacznych elementów reprezentacji przedstawicieli
władzy, jak np. portret konny104. Pod względem strukturalnym, nagrobki Wrangla i Hatzfeldta zdradzają więc
wyraźne podobieństwo. Te właśnie przykłady można traktować jako swoiste modelowe rozwiązania auto-
prezentacji szlachty wojskowej doby nowożytnej. Przebadanie ikonografii i rozlicznych aspektów reprezen-
tacji wizualnej owych zespołów memoryjnych oraz - z drugiej strony - prześledzenie zawartych w nich
strategii awansu osobistego, pozwoli - na płaszczyźnie świadectw wizualnych - na uchwycenie płynnej granicy
między średniowiecznym rycerzem, nowożytnym żołnierzem a zawodowym oficerem doby nowoczesnej.
KRIEGERETHOS UND KARRIEREWEGE. UEBER DIE ZWEI GRABMÀLER
DES FELDMARSCHALLS MELCHIOR VON HATZFELDT
Zusammenfas sung
Der Beitrag widmet sich der Analyse der zwei nahezu identischen Grabmaler des kaiserlichen Feldmarschalls Melchior von
Hatzfeldt im baden-wurttembergischen Laudenbach sowie im schlesischen Prausnitz. Beide wurden 1659 bzw. 1663 von dem
wurttembergischen Kunstler Achilles Kern vollendet. In Prausnitz wurde zudcm noch eine Grabkapelle errichtet (1667), in der das
Grabmal iiber der Gruft seine Aufstellung fand. In Laudenbach nahm dagegen die Tumba das Herz des Verstorbenen auf.
Es wird gezeigt, dass das Ensemble aus Grabmalern und der Prausnitzer Kapelle den Aufstieg Melchior von Hatzfeldts in den
Reichsgrafenstand aufgrund seiner militârischen Fahigkeiten vor Augen fuhrt - zum einen also der eigenen Fama verpflichtct ist,
zum anderen aber auch der Legitimierung der Familie dient. So geben bereits die Standorte der Grabmaler einen Eindruck von den
umfassenden Gebietserwerbungen, die mit der Standeserhôhung einhergingen. Ober die semantische Besetzung mittels der Wappen
an den Tumben wurde dièse auBerdem visuell erfahrbar. Gerade das Ensemble in Prausnitz markiert die Inbesitznahme der freien
Standesherrschaft Trachenberg und schuf damit zugleich ein Herrschaftszeichen. Hatzfeldt war zum Garanten dieses Besitzes ge-
worden, an dessen Memoria teilnahm, wer sich ais Nachfolger legitimiert sah. Das erklàrt auch die nachtràgliche Stiftung und Ein-
schreibung in die Kapelle durch die Inschriftentafel der Nesselrodes, dereń Erbanteil erst in den 80er Jahren des 17. Jahrhunderts
bestatigt wurde.
Die Darstellung adeligen Statusdenkens setzt sich im Inneren der Kapelle fort mit dem gisant, dem Grabmaltypus der Tumba,
ais adeliges Hoheitszeichen, sowie den sich in der Ausgestaltung der Kapelle befmdlichen Panoplicn und Tropaia. Die Anwendung
veralteter Wurdeformeln wie der Tumba mit dem aufliegenden gisant mag dem Zeitgeschmack nicht entsprochen haben, erôffnete
jcdoch eine Reihe von Anknupfungspunkten fur die Interprétation der beiden Grabmaler. Entwicklungsgeschichtlich stehen sie durch
den Riickgriff auf diesen Grabmaltypus in Verbindung mit Schlachtenreliefs auf den Langs- und Querseiten in der Nachfolge solch
prominenter Beispiele wie dem Grabmal fur Maximilian I. in Innsbruck oder das des kaiserlichen Feldmarschalls Niclas von Salm.
103 G. Lindahl, Grav och rum. Svenskt gravskich frân medetiden till 1800-talets slut, Stockholm 1969, s. 134-137.
104 Interesujące jest także w tym kontekście, że ten wizerunek konny, wraz z portretem konnym syna Wrangla - Karola Gu-
stawa stanowią jedyne przykłady tego typu spoza rodziny królewskiej. Na ten temat także A. L o s m ann, Carl Gustav Wrangel,
Skokloster und Europa - Manifestation von Macht und Ehre in schwedischer Grossmachtzeit, [w:] 1648..., s. 639-648.