DOI Artikel:
Eysymontt, Rafał: Rezydencja i ogrody Herbersteina w Gorzanowie (Grafenort)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14576#0077
Kl /YDI \( J Л I (XiRODY 111 КШ RSTHINA W ( i()R/.AN( )WI I
71
z wysuniętą przeciwległe konchą wyznaczała jej oś. Grota gorzanowska tymczasem to budowla idealnie
centralna (il. 5). Ponadto, porównanie samych brył tych budynków pozwala myśleć, że architektura groty
Herbersteina wynikała również z odmiennej koncepcji jej usytuowania i roli, jaką ten budynek miał odgry-
wać w ogrodzie. Budynek groty gorzanowskiej miał być centralnie umieszczony w przestrzeni ogrodu,
podobnie jak późniejszy Lusthaus, jadalnia opata w Henrykowie czy najlepiej realizująca tę koncepcję grota
w ogrodzie w Kromeryżu. Grota genueńska opisana przez Furttenbacha, mimo symetrii architektury, budyn-
kiem centralnym nie była. Fakt, że miała ona tylko jedną ozdobną fasadę, wykluczał możliwość centralnego
umieszczenia w ogrodzie; taki budynek był przeznaczony jedynie do oglądania od frontu, podobnie jak
kolejna opisana przez niego grota, dokładnie przedstawiona w Architecture! Civilis, wydająca się kopią wspo-
mnianej już genueńskiej grottiny11.
Problematyka projektowania groty, jej wyposażenia i wykonania powraca we wszystkich książkach
Furttenbacha. Z tym szczególnym zagadnieniem autor spotkał się po raz pierwszy na wybrzeżu Ligurii, jak
to wynika z jego opisu grot genueńskich w Itinerarium Italiae. Do tego zagadnienia powraca w Architectura
Civilis, a następnie w wydanej już w 1641 r. Architectura Privata12, w której zamieścił własny, jak podkre-
śla, projekt groty (il. 6, 7), czy też w wydanej tym samym roku Architectura Recreationisu, gdzie opisał
„grotę leśną" (il. 8), przedstawiając szczegółowy projekt jej urządzenia. Również w ostatniej swej książce
wydanej w roku 1663 Manhafter KunstspiegelXĄ zamieścił projekt groty, łączącej elementy włoskie z wła-
snymi. Dzieło to podjął jego syn Joseph Furttenbach Młodszy w wydanej w roku 1662 książce Feriae Archi-
tectonicae15 (il. 9), w której zajął się również szczegółowym opisem groty, opierając się dokładnie na wzor-
cach sformułowanych przez swego ojca.
Tych pięć prac Furttenbacha świadczy wymownie o tym, że ten czołowy niemiecki teoretyk architek-
tury uważał grotę za najważniejszy i zapewne najpiękniejszy element w ogrodzie, tak jak ogród uznawał za
nieodłączne otoczenie architektury. Trudno dziś orzec, w jakim stopniu ta „popularyzacja" groty przyniosła
rezultaty w samych Niemczech, gdzie wydawano dzieła Furttenbacha, ale jest rzeczą pewną, że idea groty
ogrodowej została przyjęta w Austrii jeszcze przed publikacją jego dzieł, o czym świadczy najlepiej przed-
stawiony przez Meriana ogród wielkiej letniej rezydencji biskupiej w Hellbrunn (ob. Salzburg, 1613 1615)16
(il. 10). Wielki zespół ogrodowy zaopatrzono w liczne, osobno stojące groty. Niektóre z nich to - jak je
nazwano w legendzie - otwarte groty leśne (Waldgrotte), czyli groty umieszczone w otoczeniu sztucznych
skał czy murów. Pozostałe zaś, a jest ich jeszcze w ogromnym założeniu cztery, to wolno stojące budynki
na planie czworoboku albo wieloboku. Z tych interesujących ze względu na skojarzenia z Gorzanowem
zachowała się tylko grota Orfeusza (Orpheus Grotte, Grotta del Orpheo), stanowiąca osobno stojący budy-
nek na planie prostokąta, z jednym wejściem, przykryty czterospadowym dachem. W nim zaaranżowano
skalną scenerię z kamienną figurą Orfeusza17. Grota ta jednak znacznie odbiega pod względem rozwiązania
architektonicznego i skalnego wnętrza od śląskiej. Poza wspomnianą Grotą Orfeusza, na rycinie Meriana
można zauważyć jeszcze trzy groty przykryte kopułami. Kopulaste zwieńczenia tych budynków nadawały
im wyraz ozdobny, a także podnosiły ich rangę, co Furttenbach wyraził w projektowanej przez siebie grocie
do mieszczańskiego ogrodu. Projekt przewidywał budynek wolno stojący na planie kwadratu, przykryty
czterospadowym dachem. Wnętrze tego niewielkiego budynku kryje zdobiona muszlami kopulka.
Ideę budowli zwieńczonej kopułą i umieszczonej centralnie w przestrzeni ogrodu najdoskonalej przed-
stawił Furttenbach w swej ostatniej książce18 (il. 11). W nowym projekcie groty wykorzystał długoletnie
doświadczenie, budując ją z elementów poznanych we Włoszech, a więc z konch z obficie lejącą się wodą
i rzeźb mitologicznych. Ikonografię wzbogacały personifikacje Europy, Azji, Afryki i Ameryki, czterech
11 J. F u r 11 e n b а с h, Architectura Civilis, Ulm 1628, s. 35-48.
12 I d e m, Architectura Privata, Augsburg 1641, s. 64-65.
13 Id e m, Architectura Recreationis, Augsburg 1640, s. 81.
14 Idem, Manhafter Kunst-Spiegel, Augsburg 1663.
15 J. Furttenb а с h d e r J u n g e, Feriae Architectonicae, Augsburg 1662.
16 M. M erian, Topographia Germaniae, t. II, wyd. 1642, daje krótki opis tego ogrodu i zamieszcza jego aksonometryczn)
widok.
17 Opisu założenia ogrodowego w Hellbrunn, a szezególnie istniejącyeh tam grot ogrodowych dokonał (i. Steihauser,
Denkwuerdigkeiten der Regierung Max Sitich (1618); za: Р. В u beri. Die Denkmàller des politischen Bezirkes Salzburg,
(w:) Ôsterreichische Kunsttopographie, Zwettl ll)l 1, В. XI.
'* Furttenbac h, Manhafter Kunst-Spiegel.., s. 150.
71
z wysuniętą przeciwległe konchą wyznaczała jej oś. Grota gorzanowska tymczasem to budowla idealnie
centralna (il. 5). Ponadto, porównanie samych brył tych budynków pozwala myśleć, że architektura groty
Herbersteina wynikała również z odmiennej koncepcji jej usytuowania i roli, jaką ten budynek miał odgry-
wać w ogrodzie. Budynek groty gorzanowskiej miał być centralnie umieszczony w przestrzeni ogrodu,
podobnie jak późniejszy Lusthaus, jadalnia opata w Henrykowie czy najlepiej realizująca tę koncepcję grota
w ogrodzie w Kromeryżu. Grota genueńska opisana przez Furttenbacha, mimo symetrii architektury, budyn-
kiem centralnym nie była. Fakt, że miała ona tylko jedną ozdobną fasadę, wykluczał możliwość centralnego
umieszczenia w ogrodzie; taki budynek był przeznaczony jedynie do oglądania od frontu, podobnie jak
kolejna opisana przez niego grota, dokładnie przedstawiona w Architecture! Civilis, wydająca się kopią wspo-
mnianej już genueńskiej grottiny11.
Problematyka projektowania groty, jej wyposażenia i wykonania powraca we wszystkich książkach
Furttenbacha. Z tym szczególnym zagadnieniem autor spotkał się po raz pierwszy na wybrzeżu Ligurii, jak
to wynika z jego opisu grot genueńskich w Itinerarium Italiae. Do tego zagadnienia powraca w Architectura
Civilis, a następnie w wydanej już w 1641 r. Architectura Privata12, w której zamieścił własny, jak podkre-
śla, projekt groty (il. 6, 7), czy też w wydanej tym samym roku Architectura Recreationisu, gdzie opisał
„grotę leśną" (il. 8), przedstawiając szczegółowy projekt jej urządzenia. Również w ostatniej swej książce
wydanej w roku 1663 Manhafter KunstspiegelXĄ zamieścił projekt groty, łączącej elementy włoskie z wła-
snymi. Dzieło to podjął jego syn Joseph Furttenbach Młodszy w wydanej w roku 1662 książce Feriae Archi-
tectonicae15 (il. 9), w której zajął się również szczegółowym opisem groty, opierając się dokładnie na wzor-
cach sformułowanych przez swego ojca.
Tych pięć prac Furttenbacha świadczy wymownie o tym, że ten czołowy niemiecki teoretyk architek-
tury uważał grotę za najważniejszy i zapewne najpiękniejszy element w ogrodzie, tak jak ogród uznawał za
nieodłączne otoczenie architektury. Trudno dziś orzec, w jakim stopniu ta „popularyzacja" groty przyniosła
rezultaty w samych Niemczech, gdzie wydawano dzieła Furttenbacha, ale jest rzeczą pewną, że idea groty
ogrodowej została przyjęta w Austrii jeszcze przed publikacją jego dzieł, o czym świadczy najlepiej przed-
stawiony przez Meriana ogród wielkiej letniej rezydencji biskupiej w Hellbrunn (ob. Salzburg, 1613 1615)16
(il. 10). Wielki zespół ogrodowy zaopatrzono w liczne, osobno stojące groty. Niektóre z nich to - jak je
nazwano w legendzie - otwarte groty leśne (Waldgrotte), czyli groty umieszczone w otoczeniu sztucznych
skał czy murów. Pozostałe zaś, a jest ich jeszcze w ogromnym założeniu cztery, to wolno stojące budynki
na planie czworoboku albo wieloboku. Z tych interesujących ze względu na skojarzenia z Gorzanowem
zachowała się tylko grota Orfeusza (Orpheus Grotte, Grotta del Orpheo), stanowiąca osobno stojący budy-
nek na planie prostokąta, z jednym wejściem, przykryty czterospadowym dachem. W nim zaaranżowano
skalną scenerię z kamienną figurą Orfeusza17. Grota ta jednak znacznie odbiega pod względem rozwiązania
architektonicznego i skalnego wnętrza od śląskiej. Poza wspomnianą Grotą Orfeusza, na rycinie Meriana
można zauważyć jeszcze trzy groty przykryte kopułami. Kopulaste zwieńczenia tych budynków nadawały
im wyraz ozdobny, a także podnosiły ich rangę, co Furttenbach wyraził w projektowanej przez siebie grocie
do mieszczańskiego ogrodu. Projekt przewidywał budynek wolno stojący na planie kwadratu, przykryty
czterospadowym dachem. Wnętrze tego niewielkiego budynku kryje zdobiona muszlami kopulka.
Ideę budowli zwieńczonej kopułą i umieszczonej centralnie w przestrzeni ogrodu najdoskonalej przed-
stawił Furttenbach w swej ostatniej książce18 (il. 11). W nowym projekcie groty wykorzystał długoletnie
doświadczenie, budując ją z elementów poznanych we Włoszech, a więc z konch z obficie lejącą się wodą
i rzeźb mitologicznych. Ikonografię wzbogacały personifikacje Europy, Azji, Afryki i Ameryki, czterech
11 J. F u r 11 e n b а с h, Architectura Civilis, Ulm 1628, s. 35-48.
12 I d e m, Architectura Privata, Augsburg 1641, s. 64-65.
13 Id e m, Architectura Recreationis, Augsburg 1640, s. 81.
14 Idem, Manhafter Kunst-Spiegel, Augsburg 1663.
15 J. Furttenb а с h d e r J u n g e, Feriae Architectonicae, Augsburg 1662.
16 M. M erian, Topographia Germaniae, t. II, wyd. 1642, daje krótki opis tego ogrodu i zamieszcza jego aksonometryczn)
widok.
17 Opisu założenia ogrodowego w Hellbrunn, a szezególnie istniejącyeh tam grot ogrodowych dokonał (i. Steihauser,
Denkwuerdigkeiten der Regierung Max Sitich (1618); za: Р. В u beri. Die Denkmàller des politischen Bezirkes Salzburg,
(w:) Ôsterreichische Kunsttopographie, Zwettl ll)l 1, В. XI.
'* Furttenbac h, Manhafter Kunst-Spiegel.., s. 150.