Rocznik Historii Sztuki (34.2009)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXIV
Wydawnictwo Neriton, 2009

KRZYSZTOF EYSYMONTT

REZYDENCJA I OGRODY HERBERSTEINA W GORZANOWIE

(GRAFENORT)

Z początkiem istnienia wielkiego założenia ogrodowego w śląskim Gorzanowie (Grafenort) wiąże się
nierozerwalnie nazwisko Johanna Arbogasta von Annenberg, pochodzącego ze Styrii pierwszego właściciela
zlikwidowanych po powstaniu czeskim majątków Heinricha von Ratschin i Hansa von Moschen. W roku
1624 połączył je w całość, umożliwiając w ten sposób utworzenie w ich miejsce nowego założenia dwor-
skiego, czego dokonał dopiero jego następca - Johann Friedrich graf von Herberstein1. Po krótkim zarzą-
dzaniu majątkiem przez syna pierwszego właściciela tych nowych dóbr, Karola Heinricha von Annenberg,
Johann Friedrich, drogą małżeństwa z córką Arbogasta wszedł w posiadanie olbrzymiego majątku. Co prawda
został on pełnoprawnym właścicielem tego majątku dopiero w 1659 г., ale gospodarczą i budowlaną dzia-
łalność rozpoczął wcześniej. I tak, już w roku 1653 zainicjował przebudowę i rozbudowę dawnego dworu
Heinricha von Ratschin (o czym informuje inskrypcja nad portalem nowego pałacu). Prace ukończył w roku
1657, jak to wynika z daty umieszczonej niegdyś w puszce hełmu pałacowej wieży. W 1659 r. nowy wła-
ściciel założył zwierzyniec dworski, oddalony o kilkaset metrów od nowej rezydencji. Nie znamy natomiast
daty ukończenia wszystkich prac przy nowym, wielkim ogrodzie. Stanowił on później część ważnego zespołu
dworskiego, którego założycielem był Johann Friedrich von Herberstein. O ogrodzie ozdobnym (Lustgarten)
wspomina się dopiero w roku 1700, już po jego śmierci, w mowie żałobnej2. Ogród ozdobny powstał zatem
w ramach całego, nowo utworzonego zespołu dworskiego w bliżej nieokreślonym czasie w latach 1651-1700.

Rysunek litograficzny umieszczony w albumie Pompejusa ukazuje całe założenie dworskie w okresie
pełnego rozkwitu3 (il. 1). Przedstawiony tam stan utrzymał się niezmiennie przez długi okres i dopiero
w 1775 r. przebudowano ogród francuski na park angielski. Motywy tej decyzji były zapewne różne: obok
mody, nakazującej utworzyć wielki park, przyczynił się do tego zapewne również nie najlepszy stan daw-
nego ogrodu. Wówczas to prawdopodobnie rozebrano budynki bażantarni i małego Lusthausu, czyli dawną
królikarnię, a wraz z nimi zlikwidowano schody wiodące do ogrodu ozdobnego, jego ogrodzenie i wszystkie
rzeźby. Nie pozostał również najmniejszy ślad po fontannie pośrodku ozdobnego ogrodu, ani po oranżerii.
Jedynymi reliktami po dawnym założeniu Herbersteina są dzisiaj grota i kompletnie później przebudowana,
a obecnie całkowicie zrujnowana - strzelnica. Część dawnego boskietu widocznego na litografii zamieniono
wówczas na zagajnik parkowy. Nowo utworzony po 1775 r. park objął również część dawnego sadu. W roku
1884 przebudowano grotę, pozbawiając ją dawnego tarasu widokowego. Park został w tym czasie otwarty
dla publiczności.

1 Od jego hrabiowskiego tytułu wywodzi się XVII-wieczna nazwa dawnej wsi Ratschinów i Moschenów - Grate
(Gorzanów).

2 B. Patzak, Das Schloss der Herberstein in Grafenort, „Glatzer Heimatblatter", 1930, s. 14.

3 F.A. P o m p e j u s, Kurtze Geschichtliehe Nachrichten fuer der Album des Graffschaft Glatz, Glatz 1836. Zamieszczona
litografia jest przerysem niezachowanego rysunku F.B. Wernera z roku 1738.