Rocznik Historii Sztuki (34.2009)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXIV
Wydawnictwo Neriton, 2009

ANDRZEJ PIEŃKOS
UNIWERSYTET WARSZAWSKI

OGRÓD ARTYSTY, POETY, MYŚLICIELA.
TERYTORIUM TWORZENIA

Zjawisko, określane mianem „domu artysty" nie daje się zdefiniować jako wyraźnie określony przed-
miot badań. Próbowaliśmy przed laty wydobyć spośród masy obiektów, bezrefleksyjnie często zbieranych
pod tym szyldem, te (nazwane roboczo „domem sztuki"), które wyróżniała nie tyle przynależność do tego
czy innego artysty, lecz twórcze przezeń ukształtowanie, nadanie mu form podobnych do dzieła sztuki, ale
- co trzeba podkreślić zwłaszcza w odniesieniu do obiektów sprzed XX w. nie statusu dzieła sztuki.

Przy tak pojętym „domu artysty" istniał często ogród. Twórca - pisarz, malarz, muzyk - bywał również
ogrodnikiem-amatorem. Uprawianie ogrodu, czy to jako hobby, czy to jako wysoce wyspecjalizowanej dzia-
łalności botanicznej, mogło stać się składnikiem szerszej aktywności twórczej, która z siedziby twórcy czy-
niła „dom sztuki". Nie zawsze jednak był ów ogród wytworem tego „przymusu kreacyjności", który okre-
ślałby istotę tak nazwanego zjawiska1.

Zagadnienie ogrodu twórcy można rozpatrywać na dwa sposoby, być może niewykluczające się wza-
jemnie. Po pierwsze, z pozycji historyka sztuki ogrodowej, poszukując odniesień do typowych rozwiązań
danej epoki, wzorów przejmowanych ze znanych realizacji lub traktatów teoretycznych itd.2; sposób drugi
wynika z przeświadczenia, że ogrody tego typu, podobnie jak „domy sztuki", rządzą się regułami twórczo-
ści indywidualnej, nie mają cech gatunkowych i zasadniczo nie należą do dziejów architektury i sztuki ogro-
dowej. Wymagają stosowania narzędzi badawczych różnych dyscyplin, a niekiedy nawet zawieszenia metod
szeroko pojętej historii sztuki.

U początków sztuki ogrodowej pojawiają się wzmianki o ogrodach poetów, myślicieli, w odniesieniu
do których splatają się oba wyżej wymienione poziomy badawcze. „Epikur [...] jako pierwszy zakładał
ogrody w Atenach: tak też został on słusznie nazwany mistrzem i pomysłodawcą ogrodów"3. Na powiązanie
miejsca studiów i tworzenia z ogrodem i widokami na naturę zwracali uwagę piszący o najbardziej znanych
siedzibach twórców i myślicieli rzymskich. Dotyczy to m.in. ogrodów Cycerona w Tusculanum, willi Lau-
rentinum Pliniusza Młodszego, ogrodu Horacego przy jego rezydencji wiejskiej w Górach Sabińskich, pałacu
cesarza Hadriana w Tibur, a także rekonstrukcji ogrodu Owidiusza w Rzymie4. Pojawiały się w nich rozwią-

Nawiązuję tu do rozważań wprowadzających książki: A. Pieńkos, Dom sztuki. Siedziby artystów w nowoczesnej kulturze
europejskiej. Warszawa 2005, wstęp, s. 7-14. Niniejszy tekst stanowi w wielu aspektach rozwinięcie propozycji zawartych w tej
książce.

2 Jedną z rzadkich prób takiej interpretacji jest tekst R. Eckerta, Max Liebermann, der Wannsee-Garten und die Gartenkunst,
fw:J Im Garten von Max Liebermann. Katalog wystawy Alte Nationalgalerie, Hamburger Kunsthalle, hrsg. .1. H o w o 1 d t. Berlin
2004, s. 50 62.

' A. L o 11 i o, List imć A/berta Lollio, w którym sławi on willę..., cyt. w tłum. .1. M i к o 1 aj e w s к i e g o za: M S z a fr a ń -
s к a, Ogród renesansowy. Antologia tekstów, Warszawa 1998, s. 232.

4 Zob. m.in. Th. Lorenz, Galérien von griechischen Philosophen- und Dichterbildnissen bei den Rômern, Main/ 1965,
s. 40; W. Lichen we in, Studio/o. Die Entstehung eines Raumtyps und seine Entwicklung bis urn 1600, Berlin 1977, s. 13 14;