DOI Artikel:
Załęski, Krzysztof: Ogrody wolnomularzy w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14576#0106
100
KRZYSZTOF ZAŁĘSKI
Potocka, Teresa z Poniatowskich Tyszkiewiczowa, Teresa Potocka, Izabela Elżbieta z Flemingów Czartory-
ska, Izabela Elżbieta z Czartoryskich Lubomirska i jej córki: Elżbieta Potocka, Konstancja Małgorzata Rze-
wuska i Aleksandra Potocka, a także Józefa z Mniszchów Potocka i Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa.
W okresie Księstwa Warszawskiego działała loża adopcyjna „Eden".
Spośród wyżej wymienionych członkiń loży „Dobroczynności" Helena Radziwiłłowa i Izabela Czar-
toryska - przyjaciółki i jednocześnie rywalki na polu mecenatu artystycznego - stworzyły - pierwsza w Arka-
dii, druga w Puławach (a wcześniej w Powązkach) - ogrody będące wybitnymi osiągnięciami w tej dziedzi-
nie, uwiecznione przez Jacques'a Delille'a w poemacie Les jardines20. Zygmunt Vogel umieścił je w Zbiorze
widoków sławnie)'szych pamiątek narodowych11, gdzie znalazły się ryciny: Świątynia Diany i Łuk Grecki
r
w Arkadii, Domek Gotycki i Jaskinia Sybilli w Arkadii, Świątynia Sybilli w Puławach oraz Widok ogólny
Puław.
Na związek symboliki wolnomularskiej z polskimi ogrodami pejzażowymi zwrócił uwagę Czesław
Krassowski stwierdzając, że „częstokroć te elementy kompozycji, w których - opierając się na przekazach
- widzimy tylko przejaw dziwactw czy naiwną kreację mody, tylko dekorację, wśród której garstka snobi-
zujących dam i ich przyjaciół urządzała sztuczne idylle - dla wtajemniczonych mogły stanowić istotny
i współdziałający z aktorem element dramatu. W poszczególnych wypadkach nie wiemy przecież, czy ogród,
jak pisał Delille, «[...] to duży obraz [...] co ci malarstwo pożyczyło niech sztuka ogrodnicza z wdzięczno-
ścią odda naturze [...]», czy też jest to, jak przedstawiał obraz loży adopcyjnej z 1783 г., «[...] ogród Edenu
[...] u którego spodu płynie rzeka [...]». Grota mogła być «dla czułej pary gołębnikiem», jednak także jaski-
nią, w której człowiek uśpiony», względnie «izbą, urządzoną jak grota», a stanowiącą jeden z etapów drogi
mądrości, prowadzonej przez skały i przepaście, którą przebywały kandydatki do prac w loży adopcyjnej.
«Klomby w około opasać trzeba Akacjami białemi [...]» - radziła Czartoryska22, ale «Gałąź akacji oznacza,
że bracia mają tworzyć jedną rodzinę. Akacja była posadzona na grobie Hirama [...]» - wyjaśniał rytuał loży
Izys, biały zaś kolor był cechą obyczajów nieskażonych"23.
Czy Puławy miały jakiś związek z wolnomularstwem? Szczególnie jedno zdanie z listu księżnej Izabeli
Czartoryskiej do starszego syna, Adama, z 28 kwietnia 1800 r„ odnoszące się do wznoszonej właśnie Świą-
tyni Sybilli: „Teraz znowu po kilka godzin muruję - bardzo mnie to bawi, gdy pracuję nad moją Świątynią
z mularzami"24, zdaje się na to wskazywać. A w opisie Puław sporządzonym dla Delille'a księżna Izabella
podaje zmieniony tekst inskrypcji na kamiennej tablicy, umieszczonej obok antykizującego, marmurowego
ołtarza na trzech stopniach, ustawionego w jej prywatnym ogródku (sąsiadującym z zajmowanym przez nią
w lewym pawilonie apartamentem): zamiast BOGU ZA MOJE DZIECI - NAJWYŻSZEJ ISTOCIE ZA
MOJE DZIECI25.
Symbolice wolnomularskiej w Arkadii i analizie arkadyjskiego mitu miłości i śmierci poświęciła Alicja
Kępińska w książce o Janie Piotrze Norblinie rozdział zatytułowany Norblin w Świątyni Natury i Prawdy26.
Analizując strukturę znaczeniową mitologii greckiej i rzymskiej oraz symboliki masońskiej na tle ówcze-
snych prądów filozoficzno-artystycznych Kępińska wykazała, że przeciwstawne personifikacje Nocy (Diana)
i Dnia (Apollon) są jednoznaczne z dwoma podstawowymi symbolami stopni ucznia i czeladnika: Księżyca
i Słońca, oznaczającymi świat ducha i świat materii, dwóch podstawowych postaci bytu. Kępińska przy-
tacza także, za Janem Wegnerem27, inne nazwy, nadawane świątyni Diany: Świątynia Przyrody, Świątynia
Mądrości i Świątynia Salomona, wskazujące wyraźnie na związki z symboliką masońską. Dodajmy jeszcze
20 Szczegółowo omawia tę kwestię w niniejszym tomie Jakub Z. Lichański, Arkadia koło 'Nieborowa: homagium dla
romantyzmu, s. 81-93.
21 J. Banach, Zygmunta Vogla ,,Zbiór widoków slawniejszych pamiątek narodowych" z roku 1806. Początki historyzmu
i preromantyzm w polskiej ilustracji, [w:] Romantyzm. Studia nad sztuką..., s. 140-143; K. Sroczyńska, Zygmunt Vogel rysow-
nik gabinetowy Stanisława Augusta, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s. 211-215.
22 I.C., Myśli rnżne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław 1805, s. 25.
23 Krassowski, op. cit., s. 317.
24 Cyt. za T.S. Jaroszewski, Puławy w okresie klasycyzmu, [w:] Puławy, red. S. Lorentz, Teka konserwatorska, z. 5,
Warszawa 1962, s. 73.
25 T.S. Jaroszewski, Christian Piotr Aigner architekt warszawskiego klasycyzmu, PWN, Warszawa 1970, s. 115; J.J. D r e -
śc i k, Dwa puławskie klucze w Muzeum XX. Czartoryskich, [w:] Rzemiosło artystyczne. Materiały Sesji Oddziału Warszawskiego
Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 2001, s. 289.
26 Kępińska, op. cit., s. 40^6.
27 J. Wegner, Arkadia, Warszawa 1948, s. 40.
KRZYSZTOF ZAŁĘSKI
Potocka, Teresa z Poniatowskich Tyszkiewiczowa, Teresa Potocka, Izabela Elżbieta z Flemingów Czartory-
ska, Izabela Elżbieta z Czartoryskich Lubomirska i jej córki: Elżbieta Potocka, Konstancja Małgorzata Rze-
wuska i Aleksandra Potocka, a także Józefa z Mniszchów Potocka i Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa.
W okresie Księstwa Warszawskiego działała loża adopcyjna „Eden".
Spośród wyżej wymienionych członkiń loży „Dobroczynności" Helena Radziwiłłowa i Izabela Czar-
toryska - przyjaciółki i jednocześnie rywalki na polu mecenatu artystycznego - stworzyły - pierwsza w Arka-
dii, druga w Puławach (a wcześniej w Powązkach) - ogrody będące wybitnymi osiągnięciami w tej dziedzi-
nie, uwiecznione przez Jacques'a Delille'a w poemacie Les jardines20. Zygmunt Vogel umieścił je w Zbiorze
widoków sławnie)'szych pamiątek narodowych11, gdzie znalazły się ryciny: Świątynia Diany i Łuk Grecki
r
w Arkadii, Domek Gotycki i Jaskinia Sybilli w Arkadii, Świątynia Sybilli w Puławach oraz Widok ogólny
Puław.
Na związek symboliki wolnomularskiej z polskimi ogrodami pejzażowymi zwrócił uwagę Czesław
Krassowski stwierdzając, że „częstokroć te elementy kompozycji, w których - opierając się na przekazach
- widzimy tylko przejaw dziwactw czy naiwną kreację mody, tylko dekorację, wśród której garstka snobi-
zujących dam i ich przyjaciół urządzała sztuczne idylle - dla wtajemniczonych mogły stanowić istotny
i współdziałający z aktorem element dramatu. W poszczególnych wypadkach nie wiemy przecież, czy ogród,
jak pisał Delille, «[...] to duży obraz [...] co ci malarstwo pożyczyło niech sztuka ogrodnicza z wdzięczno-
ścią odda naturze [...]», czy też jest to, jak przedstawiał obraz loży adopcyjnej z 1783 г., «[...] ogród Edenu
[...] u którego spodu płynie rzeka [...]». Grota mogła być «dla czułej pary gołębnikiem», jednak także jaski-
nią, w której człowiek uśpiony», względnie «izbą, urządzoną jak grota», a stanowiącą jeden z etapów drogi
mądrości, prowadzonej przez skały i przepaście, którą przebywały kandydatki do prac w loży adopcyjnej.
«Klomby w około opasać trzeba Akacjami białemi [...]» - radziła Czartoryska22, ale «Gałąź akacji oznacza,
że bracia mają tworzyć jedną rodzinę. Akacja była posadzona na grobie Hirama [...]» - wyjaśniał rytuał loży
Izys, biały zaś kolor był cechą obyczajów nieskażonych"23.
Czy Puławy miały jakiś związek z wolnomularstwem? Szczególnie jedno zdanie z listu księżnej Izabeli
Czartoryskiej do starszego syna, Adama, z 28 kwietnia 1800 r„ odnoszące się do wznoszonej właśnie Świą-
tyni Sybilli: „Teraz znowu po kilka godzin muruję - bardzo mnie to bawi, gdy pracuję nad moją Świątynią
z mularzami"24, zdaje się na to wskazywać. A w opisie Puław sporządzonym dla Delille'a księżna Izabella
podaje zmieniony tekst inskrypcji na kamiennej tablicy, umieszczonej obok antykizującego, marmurowego
ołtarza na trzech stopniach, ustawionego w jej prywatnym ogródku (sąsiadującym z zajmowanym przez nią
w lewym pawilonie apartamentem): zamiast BOGU ZA MOJE DZIECI - NAJWYŻSZEJ ISTOCIE ZA
MOJE DZIECI25.
Symbolice wolnomularskiej w Arkadii i analizie arkadyjskiego mitu miłości i śmierci poświęciła Alicja
Kępińska w książce o Janie Piotrze Norblinie rozdział zatytułowany Norblin w Świątyni Natury i Prawdy26.
Analizując strukturę znaczeniową mitologii greckiej i rzymskiej oraz symboliki masońskiej na tle ówcze-
snych prądów filozoficzno-artystycznych Kępińska wykazała, że przeciwstawne personifikacje Nocy (Diana)
i Dnia (Apollon) są jednoznaczne z dwoma podstawowymi symbolami stopni ucznia i czeladnika: Księżyca
i Słońca, oznaczającymi świat ducha i świat materii, dwóch podstawowych postaci bytu. Kępińska przy-
tacza także, za Janem Wegnerem27, inne nazwy, nadawane świątyni Diany: Świątynia Przyrody, Świątynia
Mądrości i Świątynia Salomona, wskazujące wyraźnie na związki z symboliką masońską. Dodajmy jeszcze
20 Szczegółowo omawia tę kwestię w niniejszym tomie Jakub Z. Lichański, Arkadia koło 'Nieborowa: homagium dla
romantyzmu, s. 81-93.
21 J. Banach, Zygmunta Vogla ,,Zbiór widoków slawniejszych pamiątek narodowych" z roku 1806. Początki historyzmu
i preromantyzm w polskiej ilustracji, [w:] Romantyzm. Studia nad sztuką..., s. 140-143; K. Sroczyńska, Zygmunt Vogel rysow-
nik gabinetowy Stanisława Augusta, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s. 211-215.
22 I.C., Myśli rnżne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław 1805, s. 25.
23 Krassowski, op. cit., s. 317.
24 Cyt. za T.S. Jaroszewski, Puławy w okresie klasycyzmu, [w:] Puławy, red. S. Lorentz, Teka konserwatorska, z. 5,
Warszawa 1962, s. 73.
25 T.S. Jaroszewski, Christian Piotr Aigner architekt warszawskiego klasycyzmu, PWN, Warszawa 1970, s. 115; J.J. D r e -
śc i k, Dwa puławskie klucze w Muzeum XX. Czartoryskich, [w:] Rzemiosło artystyczne. Materiały Sesji Oddziału Warszawskiego
Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 2001, s. 289.
26 Kępińska, op. cit., s. 40^6.
27 J. Wegner, Arkadia, Warszawa 1948, s. 40.